OSMANLIDA İSKAN VE GÖÇ - Deneme Sınavı - 5

Konar-göçer Türkmen gruplarının Rumeli’ye iskân edilmeleri Gelibolu Yarımadası’nın Orhan Gazi döneminde Osmanlı hâkimiyetine geçmesiyle birlikte başlamıştır.

Tatar taifesinin Tuna’yı geçerek Osmanlı topraklarına iltica etmelerinden sonra I. Bayezid onları Filibe havalisine iskân ettirmiştir.

Ofçabolu Yörükleri Üsküp ile İştip arasında kalan ve aynı ismi taşıyan bölgede yaşamaktaydılar.

XV-XVI. yüzyıllarda gerçekleştirilen sürgün ve iskân faaliyetleri sadece yeni fethedilen bölgelere Anadolu’dan Türk nüfusunun ihracı şeklinde gerçekleşmemiştir. Devlet bulundukları bölgelerde daha önce isyan etmiş veya isyan etme ihtimali bulunan Rumeli’deki bazı Hıristiyan aile ve grupları ülkenin değişik yerlerine sürgüne göndermiştir. Nitekim bu amaçla XVI. yüzyılın ilk yarısında Macaristan’dan 2000 kadar bir nüfus, Gelibolu’ya sürgün edilmiştir.

Aşiretlerin eşkıyalıklarını önlemek için sürgün yoluyla yapılan bu yerleştirmenin amaçlarını şu şekilde özetlemek mümkündür.

a. Konar-göçer aşiretlerin eşkıyalık yapmalarının önüne geçmek.

b. Konar-göçer aşiretleri iskân ederek, onlardan daha fazla vergi almak.

c. Harap olan alanlar ile boş arazileri ziraata açmak. d. Askerî alanda konar-göçerlerden daha fazla yararlanabilmek.

e. Konar-göçerleri özellikle güney ve doğu bölgelerine yerleştirerek, tampon bölgeler oluşturmak.

Osmanlı Devleti’nde konar-göçerler Yörük veya Türkmen olarak adlandırılırlardı. Kesin bir ayrım olmamakla beraber Kızılırmak yayının batısında yaşayan konar-göçerlere Yörük, doğusunda kalanlara ise Türkmen denilirdi. Yörükler daha çok belli bir sancağın sınırları içerisindeki yaylak ve kışlaklarda yaşarlardı. Yaylak ve kışlakları arasındaki mesafenin kısa oluşu sebebiyle dar alanlarda konar-göçerlik yaptıklarından yerleşik hayata geçmeleri daha kolay olmaktaydı. Çünkü tarım alanlarına yakın bölgelerde yayladıklarından kışın hayvanlarının ot ve saman ihtiyaçlarını temin için çoğu zaman kiracı veya ortakçı olarak tarım faaliyetlerinde bulunuyorlardı. Bu faaliyetleri, onların yerleşik hayata geçmelerini hızlandırmaktaydı. Türkmen olarak isimlendirilenler ise bünyesinde çoğunlukla pek çok aşiret barındırmakta ve yaylak, kışlak alanları hayli uzak mesafelerde bulunmaktaydı. Bozulus, Yeni-il, Dulkadir Türkmenleri bu gruptan olan konar-göçerlerdendir. Doğru yanıt C'dir.

Osmanlı Devletinde reayadan sayılan ancak hayat tarzları dolayısı ile yerleşik halktan ayrılan konar-göçerler, il veya ulus adıyla büyük gruplar halinde yaşıyorlardı. Bir ulus küçükten büyüğe doğru sırasıyla oba, mahalle, oymak, cemaat, aşiret ve boylardan meydana gelmekteydi. Uluslar tek bir boydan meydana gelebildikleri gibi değişik boylardan bir araya gelenleri de bulunmaktaydı. Her boyun başında idari işlerden sorumlu bir bey (boybeyi) bulunurdu. Aşiretlerde bu görevi aşiret beyi yürütürdü. Beyler boy içerisinden cesareti ve doğruluğu ile öne çıkmış kişiler arasından seçilirdi. Seçim devlet tarafından tasdik edildikten sonra şahsın beylik beratı gönderilirdi. Doğru yanıt D’dir.

Kanuni Sultan Süleyman devrinden itibaren Yörüklerin devlet tarafından aşağıdaki işlerle görevlendirildikleri anlaşılmaktadır.

II. Viyana Seferinin ardından başlayan savaşlar sırasında Yörük teşkilatındaki bozulma daha belirgin bir hale gelmiştir. Kötüye giden savaş ortamını düzeltmek ve bu manada savaşlardaki insan gücünü temin etmek amacıyla 1691 yılında Rumeli’deki Yörük grupları Evlâd-ı Fâtihân adı altında yeniden teşkilatlandırılmıştır. Yapılan düzenlemeler ile Rumeli Yörükleri, Evlâd-ı Fâtihân adı altında eskiden olduğu gibi bulundukları bölgelerde çeribaşılarının idaresi altında birleştirilmiştir. Çeribaşılar bölgedeki asayişi sağlamak, savaş sırasında eşkinci defterlerini çıkarmak ve vergileri toplamakla görevliydiler. Doğru yanıt A’dır.

Yörük ve Türkmenler tıpkı yerleşik halkta olduğu gibi hane esasına göre vergilendirilmekteydi. Tarımla uğraşan çiftçilerin vergi mükellefiyetleri ellerindeki toprak miktarına göre, konar-göçerlerin ki ise sahip oldukları koyun sayısına göre belirlenirdi. Doğru yanıt C’dir.

Başka bir sipahinin toprağında kışlayan Yörük ve Türkmenler yaylak vergisinde olduğu gibi kışlak vergisi de öderlerdi. Konar-göçerler yaylak ve kışlaklarda sınırlı ölçüde olmasına rağmen ziraatla da meşgul olmaktaydılar. Bu alanları genellikle sipahiden kiralarlardı. Bu durumda ürettikleri mahsulün öşrünün yanı sıra boyunduruk akçesi adı altında bir vergi daha öderlerdi. Konar-göçerler bu vergilerden başka evlendirdikleri kız veya dul kadınlarından arus vergisi, kaybolan hayvanın bulunması ve kaçan kölenin yakalanması sonucu sahibinden alınan yave akçesi ve bir kimsenin mal, mülk ve davarına zarar verenlerden alınan bad-i heva vergilerini de ödemek durumundaydılar. Doğru yanıt C’dir.

Kanuni Sultan Süleyman döneminde her Yörük grubuna ait tahrir defterleri düzenlenmiştir. Bu defterlerin başında yer alan kanunnamelerde yine Yörüklerin hukukî, idarî ve ekonomik durumları ile vergi mükellefiyetleri ifade edilmektedir. İskânları ile ilgili bilgiler bulunmamaktadır. Ancak Osmanlıların Rumeli’ye geçmelerinden itibaren buralara yapılan iskânın genellikle sürgün metoduyla yapıldığı bilinmektedir. Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemlerinde sürgün metoduyla Rumeli’ye yapılan iskânlarla ilgili bilgiler Âşık Paşazade, Oruç Bey, Neşri gibi Osmanlı tarihçilerinin eserlerinde yer almaktadır. Osmanlı arşivlerinde sürgün metoduyla yapılan iskâna ait en doyurucu bilgiler Kıbrıs Adası’na yapılan sürgünlerle ilgilidir. Doğru yanıt D’dir.

Devlet Anadolu’da yaşayan konar-göçerleri Hama, Humus Sancaklarına ve Halep, Rakka Eyaletlerinde belirlenen bölgelere iskân ederek, harap ve boş arazileri şenlendirmenin yanı sıra güneyden bu bölgelere baskınlar yapan Arap aşiretlerinin eşkıyalıklarını da önlemeye çalışmıştır. Aşiretlerin iskân işinde yerleştirilecekleri yerler beylerbeyi ve sancakbeylerinin nezaretinde iskân kâtibi, iskân mübaşiri, iskânbaşı, iskân beyleri ve kethüdaları, yerine göre mimar ve Suriye’deki Arap aşiretleri için çöl beyinden müteşekkil bir komisyon kurularak çalışmalara başlanmıştır. Bunlardan iskân beyi, iskânbaşı ve kethüdaları yerleştirilecek konargöçer teşekkülün içinden seçilmekteydi. Çalışmaların tamamlanmasından sonra 18 Mart 1692 tarihli bir ferman ile Halep, Yeni-il ve Bozulus Türkmenleri bakiyesinden yetmiş kadar oymağın belirlenen bölgelere iskân edilmesi emredilmiştir. Doğru yanıt E’dir.

Konar-göçerlerin iskân yerlerine gitmemek için direnmeleri ve iskân mahalline gidenlerin büyük bir kısmının kaçarak, tekrar Anadolu’ya gelmelerinin değişik sebepleri bulunmaktaydı. Bunun ilkini psikolojik sebepler olarak niteleyebiliriz. Konar-göçerler yerleştirildikleri yerlerde yine hayvancılıkla meşgul olmakla beraber buğday, arpa gibi kuru ziraat ürünlerinin ekimini gerçekleştirmekteydi. Bunların bir kısmı yeni hayatlarına intibak etmekte zorluk çekmeye başladılar. Yıllardır konar-göçer hayatı benimseyen insanların birden bire yerleşik hayata geçmeleri ve buna intibak etmeleri çok zordu. Çünkü devamlı sürülerinin peşinde dolaşan at binen, silah kullanan bu insanların dar bir çevrede çiftçilik yaparak hayatlarını sürdürmeleri bir müddetten sonra onlara zor geliyor ve eski hayatlarını özlüyorlardı. Doğru yanıt D’dir.

Anadolu içlerinde yapılan iskân ise başarılı olmuştu. Çünkü burada yapılan iskânda konar-göçerlerin toprak ve su ihtiyaçları dikkate alınmıştı. Daha sonra yapılan teftişlerde konar-göçerlerin arzu edildiği gibi yerleşik hayata geçtikleri ve iskân nizamına göre çiftçilik yaptıkları görülmüştür. Doğru yanıt B’dir.

Haçlı seferleri ve akabinde beliren Moğol istilası bir taraftan Anadolu’yu derinden sarsarken diğer taraftan Türkiye Selçuklu Devleti’nin tarih sahnesinden çekilmesine yol açmıştır.

Yıldırım Bayezid, Plevne ve Niğbolu havalisini Mihaloğullarına tevdi ederek buraların imar ve iskân açısından gelişmesini sağlamasının yanı sıra ta uçlarda tampon bölge oluşturdukları bilinmektedir.

Potansiyel ayaklanma nedenlerini ortadan kaldırmak için yapılan iskânlar: Osmanlı Devleti’nin güvenliğini tehdit edebilecek kesimleri tâbi tuttuğu iskân hareketidir. Burada sadece konar-göçer zümreler değil, ister Müslüman olsun ister Hıristiyan, isyan potansiyeli olan bütün zümreleri kapsamaktaydı. Bu zümreler tehlikenin niteliği ve geliş yönüne göre Anadolu’dan Rumeli’ye veya Rumeli’den Anadolu’ya çift taraflı iskân edilmişlerdir. Bu çeşit iskânlar genelde aşiretlerin cezalandırılması maksadıyla sürgün yoluyla yapılırdı. Gösterilen yere gitmekte direnenler için ise genellikle sürgün yeri Rakka ve Kıbrıs’tı.

Kıbrıs’ta geniş alanların boş kalması devletin bu bölgenin iskânı için özel önlem almasını gerektirmiştir. Anadolu, Karaman, Rum ve Dulkadirli kadılarına gönderilen 1572 tarihli hükümde Kıbrıs’a yapılacak sürgünün büyüklüğü ve yöntemi belirlenmekteydi. Buna göre her şeyden önce adaya göç edenlerden üç yıl süreyle vergi alınmayacaktı.

Akkeçili Yörüklerinden bazı kimselerin kadınlara rahatsızlık vermeleri üzerine Kıbrıs’a sürgün edilmelerine karar verilmişti.