OSMANLIDA İSKAN VE GÖÇ - Deneme Sınavı - 3

Yerleşimcileri çekmek için kullanılan diğer bir yöntem ise, vakıfların kurulduğu yerlerin avârız-ı dîvâniye ve tekâlif-i örfiyeden muaf tutulmasıdır. Doğru cevap E'dir.

I. Murad zamanında Saruhan Yörükleri Serez’e yerleştirilmiştir.

Özellikle kuruluş döneminde yapılan iskânlar dışa dönüktür. Fethedilen yerlerde kalıcılığın temin edilmesi, nüfus dengesinin sağlanması ve alınan yerlerin imar edilip şenlendirilmesi
amacıyla genellikle ülke içinde konar-göçer hayat yaşayan zümrelerin tercih edilip iskân edilmesidir

Karluk ve Halaçların bu birlikten ayrılmasıyla Türkmen ismi sadece Oğuzlarla
özdeşleşmişti. Bu ismin kendileri tarafından 13. yüzyıla kadar kullanılmamasının
sebebi konar-göçer ve yerleşik farkı dolayısıyladır. Bu yüzyıldan sonra ise Oğuz
ismi artık terk edilmiştir.

Osmanlı Devleti’nde konar-göçerler Yörük veya Türkmen olarak adlandırılırlardı.
Kesin bir ayrım olmamakla beraber Kızılırmak yayının batısında yaşayan konargöçerlere
Yörük, doğusunda kalanlara ise Türkmen denilirdi. Yörükler daha çok
belli bir sancağın sınırları içerisindeki yaylak ve kışlaklarda yaşarlardı. Yaylak ve
kışlakları arasındaki mesafenin kısa oluşu sebebiyle dar alanlarda konar-göçerlik
yaptıklarından yerleşik hayata geçmeleri daha kolay olmaktaydı. Çünkü tarım
alanlarına yakın bölgelerde yayladıklarından kışın hayvanlarının ot ve saman ihtiyaçlarını temin için çoğu zaman kiracı veya ortakçı olarak tarım faaliyetlerinde
bulunuyorlardı. Bu faaliyetleri, onların yerleşik hayata geçmelerini hızlandırmaktaydı.
Türkmen olarak isimlendirilenler ise bünyesinde çoğunlukla pek çok aşiret
barındırmakta ve yaylak, kışlak alanları hayli uzak mesafelerde bulunmaktaydı.
Bozulus, Yeni-il, Dulkadir Türkmenleri bu gruptan olan konar-göçerlerdendir

Osmanlı Devleti’nde reayadan sayılan ancak hayat tarzları dolayısı ile yerleşik
halktan ayrılan konar-göçerler, il veya ulus adıyla büyük gruplar hâlinde yaşıyorlardı.
Bir ulus küçükten büyüğe doğru sırasıyla oba, mahalle, oymak, cemaat,
aşiret ve boylardan meydana gelmekteydi. Uluslar tek bir boydan meydana gelebildikleri gibi değişik boylardan bir araya gelenleri de bulunmaktaydı. Her boyun
başında idarî işlerden sorumlu bir bey (boybeyi) bulunurdu.

Osmanlı kaynaklarında “Türkmen” kelimesi ise Akkoyunlu, Karakoyunlu, Safevi
ve Anadolu beyliklerinin halkları için kullanılmıştır.

Kanuni Sultan Süleyman devrinden itibaren Yörüklerin
devlet tarafından aşağıdaki işlerle görevlendirildikleri anlaşılmaktadır.
a. Sahil bölgelerinde yaşayanlar gemi yapım malzemesi temini ve gemi yapı
mında,
b. Yolların emniyeti ve tamiri, köprü yapımı ve tamiri, derbendçilik, suyolu
yapımı ve tamirinde,
c. Madenlerde,
d. Seferler sırasında menzillere zahire indirmekte,
e. Seferler sırasında topların naklinde,
f. Kale yapım ve onarımı faaliyetlerinde görevlendirilmişlerdir.

Kötüye giden savaş ortamını düzeltmek ve bu manada
savaşlardaki insan gücünü temin etmek amacıyla 1691 yılında Rumeli’deki Yörük
grupları Evlâd-ı Fâtihân adı altında yeniden teşkilatlandırılmıştır.

Evlâd-ı Fâtihân grupları bazı yerlerde sefere gitmek üzere doğrudan eşkinci
bazı yerlerde de tamamen piyade (yamak) olarak yazılmışlardır. Piyadelerden her
altı neferden birisinin sefer zamanlarında eşkinci olarak nöbetle savaşa katılmaları
gerekmekteydi. Eşkinciler sefer görevini yerine getirdiklerinden avarız-ı divaniye
türü vergilerden muaf tutulmuşlardır. Savaşlara katılan eşkincilerin masrafları için
yamaklar ellişer kuruş ödeyeceklerdi.

Çeribaşılar bölgedeki asayişi sağlamak, savaş sırasında eşkinci defterlerini çıkarmak ve vergileri toplamakla görevliydiler.

Bu adaya yerleştirilecek ailelerle ilgili olan sürgün hükümleri Mühimme
Defterleri’nde kayıtlı olduğu gibi sürgüne gönderilecek aileler için kadılar tara
fından hazırlanan defterler de bugün arşivlerimizde yer almaktadır. Bu örnekten
hareket ederek, sürgün hükümlerinde genellikle;
a. Yeni fethedilen memleketlere insanların kendi istekleriyle gitmelerini teş
vik için bölgenin ikliminin güzelliği ve toprağın oldukça verimli olduğu
belirtilirdi.
b. Bölgedeki kalelerin tamir edilerek, içerisine asker yerleştirildiği yani dı
şarıdan gelecek saldırılara karşı güvenliğin sağlandığı açıkça yazılarak, bu
hususta insanların endişesi önlenmeye çalışılırdı.
c. Bölgeye gidecek olan göçmenlerin belirli bir süre vergilerden muaf tutula
cakları beyan edilirdi.
d. Sürgün için belirlenen yerleşim yerlerinde ailelerin hangi oranda sürgüne
tâbi tutulacakları ifade edilirdi.
e. Sürgüne gönderilecek kişilerin kırsal kesimde özellikle dağlık alanlarda
yaşayan toprağı olmayan, toprağını terk ederek başka yerlere giden, arala
rında uzun senelerden beri yaylak, tarla, bağ, bahçe anlaşmazlığı bulunan
ve halkın huzurunu bozan kişi ve topluluklardan; şehir ve kasabalarda ise
meslek sahipleri ve esnaf zümresinden seçilmesi istenilirdi.

Devletin kötü gidişini durdurmak ve Osmanlı teşkilatların
daki bozulmanın önüne geçmek isteyen Köprülü Fazıl Mustafa Paşa’nın sadareti
zamanında 1691 senesinde Anadolu ve Suriye topraklarında yaşayan konar-göçer
teşekküllerin iskân edilmeleri kararlaştırılmıştır

Kıbrıs’tan kaçanların rüşvet vererek, veya yeniçeri ya da gönüllü yazılıp daha sonra timâra çıkarak, kaçtıkları tespit olunmuştur.Kıbrıs’tan insan kaçıranların bu işi yaptıkları belirlenirse idam edilecekleri, adada iskeleler haricine yanaşan gemiler olursa bunlara el konulması yolunda Kıbrıs beylerbeyine emirler gönderilmiştir.

Bunun ilkini psikolojik sebepler olarak niteleyebiliriz. Konar-göçerler
yerleştirildikleri yerlerde yine hayvancılıkla meşgul olmakla beraber buğday, arpa
gibi kuru ziraat ürünlerinin ekimini gerçekleştirmekteydiler.

Yıllardır konar-göçer hayatı benimseyen insanların birden bire yerleşik hayata geçmeleri ve buna intibak etmeleri çok zordu. Çünkü devamlı sürülerinin peşinde dolaşan at binen, silah kullanan bu insanların dar bir çevrede çiftçilik yaparak hayatlarını sürdürmeleri bir müddetten sonra onlara zor geliyor ve eski hayatlarını özlüyorlardı.

Konar-göçerlerin iskân mahallini terk etmelerinin ikinci sebebi yerleştikleri
bölgenin iklimi, doğası ve toprakların verimsiz çöl arazilerinden oluşmasından
kaynaklanmaktaydı.

Ayrıca güneyden devamlı Arap aşiretlerinin baskınlarına maruz kalıyorlardı.

Devlet iskân sahasından firar edenlere karşı bir takım önlemler almaya çalış
mıştır. İlk olarak Rakka valisine bir ferman gönderilerek kaçanların yakalanıp,
iskân mahallerine iadesi istenmiştir. Bundan arzulanan netice alınamayınca bir
takım askerî tedbirlere başvurulmuştur. Nitekim 1697 yılında Rakka’dan kaçarak,
Çukurova taraflarına giden bir grubun üzerine asker sevk edilmiş ve yakalananlar
şiddetle cezalandırılmışlardır. Ancak buna rağmen ertesi yıl diğer oymakların da
Rakka’dan kaçtıkları görülmektedir. Devlet bölgeden kaçanlarla ilgili takibat ted
birlerini alırken, yeni kaçışları engellemek için bir dizi tedbir daha aldı. Konar-gö
çerlerin Rakka’dan Anadolu’ya geçecekleri geçit yolları üzerindeki derbendler tamir
edilerek, içerisine asker yerleştirildi. Böylece geçit yollarının tutulması ile aşiretlerin
Anadolu’ya geçişleri önlenmeye çalışılmıştır. Ayrıca Anadolu’daki bütün kadı, hâs,
evkaf zabitlerine, vilâyet âyânı ve iş erlerine hükümler gönderilerek, bulundukları
bölgelere gelen iskâna tâbi tutulan konar-göçerlerin yakalanıp yerlerine gönderil
meleri konusunda yardımcı olmaları istenilmiştir. Tespit edilen bu konar-göçerler
sancak hududuna kadar getirilip, diğer sancağın idarecilerine teslim ediliyor ve bu
suretle iskân mahalline ulaştırılıyorlardı.

Osmanlı Devleti’nde reayadan ( toprağı eken çiftçi ) sayılan ancak hayat tarzları dolayısıyla yerleşik halktan ayrılan konar-göçerler, il veya ulus adıyla büyük gruplar halinde yaşıyorlardı. Bir ulus küçükten büyüğe doğru sırasıyla oba, mahalle, oymak, cemaat, aşiret ve boylardan meydan gelmekteydi. Uluslar tek bir boydan meydana gelebildikleri gibi değişik boylardan bir araya gelenleri de bulunmaktaydı.

Konar-göçer teşekküllerin vergi gelirleri mukataa verilerek tahsil edildiğinde başlarına devlet tarafından voyvoda adı verilen bir idareci tayin olunurdu. Mukataa, arazinin belli bir ücret karşılığında kiraya verilmesidir. Buradan elde edilen vergi, doğrudan hazineye aktarılmaktadır.

Konar-göçerler, üzerinde yaşadıkları toprağın tasarruf şekillerine göre timâr, zeamet, hâs, efkaf reayası olabilirlerdi. Bu durum onların hukuki durumlarını ve verecekleri vergiler açısından bir değişiklik meydana getirmezdi. Yani vergilerini, toprağı kimden kiraladılarsa ona verirlerdi. Çift-bozan, toprağını terk edenlerden timârlı sipahiler tarafından alınırdı. Bir nevi tazminattır.

Osmanlılar Rumeli’yi fethedip, bölgeyi Türkleştirme faaliyetlerine başladıkları zaman batı Anadolu Yörüklerini bu iş için kullanmışlardır. Bu bölgeye yerleştirilen bu gruplar devletin ileriki yıllardaki fetihlerinin hazırlanmasında önemli görevler yerine getirmekteydiler. Bu nedenle Rumeli’ye iskân edilen Yörükler ile Abadolu’da kalanlar arasında hukuki durumları açısından birtakım farklılıkların olduğu görülmektedir. Devlet, Rumeli’ye iskân edilen Yörüklerden askeri ve idari alanlarda daha fazla yararlanabilmek adına kanunnâmeler hazırlamıştır. Fatih’in kanunnâmesinde görevleri birkaç cümle ile belirtilen Yörüklerin hukuki statüsünü ve askeri görevlerini ortaya koyan kanunnâmeler Kanuni Sultan Süleyman devrinden itibaren hazırlanmıştır. Bu kanunnâmelerde Rumeli Yörükleri ordu içerisinde belli bir görevi olan gruplar olarak gösterilmiştir. Fatih Sultan Mehmet’ten önceki devirlerde Rumeli fetihlerinde kendilerine tahsis edilen çiftlikler karşılığında silahlı birer unsur olarak görev yapan Yörüklerin daha sonraki dönemlerde imar, koruma ve ordunun geri hizmetlerinde istihdam edilmeleri söz konusudur. Bu nedenle artık toprakları ekmelerinden söz etmek mümkün değildir.

Rumeli Yörüklerinin imar, muhafaza ve ordunun geri hizmetlerinde istihdam edildiklerine ilişkin kanunnâmeler Kanuni Sultan Süleyman zamanında düzenlenmiştir. Fatih Sultan Mehmet döneminde çok ayrıntılı değildir, birkaç cümleden ibarettir. Ondan önceki dönemlerde ise çiftliklerde silahlı birer unsur durumundadırlar.