OSMANLIDA İSKAN VE GÖÇ - Deneme Sınavı - 11

I. Murad’ın Rumeli’de fetihlere başlamadan önce Saruhan Yörüklerini Serez taraflarına iskâna tabi tutması potansiyel isyan riskini en aza indirmek içindi. Doğru cevap B şıkkıdır.

Ülkenin ücra noktalarında kalmış alanlara yapılan yerleştirme faaliyetleri genel olarak derbent teşkilatı olarak bilinmektedir. Bir kolluk kuvveti gibi bulundukları yerde, asayiş ve emniyeti sağlayıp yolları tamir ve muhafaza etmek, ıssız yerleri şenlendirmek derbent teşkilatının göreviydi. Bulundukları yerde ihtiyaç
duyulduğunda yolculara rehberlik de yaparlardı. Doğru cevap D şıkkıdır.

Osmanlı Devleti’nin XVI. asrın sonlarında uzun savaşlara girmesi ve umumiyetle başarısız olması üzerine halktan almak zorunda kaldığı vergi “imdat-ı seferiye” vergisidir. Doğru cevap E şıkkıdır.

Osmanlı için Türkmenlerin kontrolünde en büyük problem Şah İsmail döneminde yaşanmıştır. Şah İsmail’in ecdadı (Safiyyüddin Erdebili) aslen Sünni bir tarikata mensup iken dedesi Şeyh Cüneyd ve babası Haydar döneminde Şiiliğe dönmüşlerdir. Şah İsmail liderliğinde İran-Safevi Devleti kurulduğunda, devletin enbüyük dayanağı Anadolu’daki Türkmenler olmuştu. Anadolu’dan çok sayıda Türkmen grubu, Şah İsmail tarafına geçmek üzere büyük bir göç hareketi başlatmıştı. Bu hareketin önüne geçmek isteyen Osmanlı Devleti bir taraftan İran’a gitmeyi önlemeye çalışırken diğer taraftan o tarafa meyleden grupları Rumeli’de çeşitli mıntıkalara zorunlu iskâna tabi tutacaktır. Doğru cevap A şıkkıdır.

Dünya Savaşı’na kadar Kırım, Kafkaslar ve Balkanlardan henüz Türk askerinin hâkimiyeti altındaki topraklara yaklaşık beş milyon kişi göç etmiştir. Söz konusu göçmenler Osmanlı topraklarında ciddi iskân sorununu ortaya çıkarmıştır. Bu sorunları aşmak maksadıyla Muhacirin Komisyonu isimli örgütler kurulmuştur. Doğru cevap B şıkkıdır.

Ebu’l-gazi “ Türk-manend” yani “Türk’e benzeyen” kelimesinin Farslar tarafından verildiğini, fakat halkın telaffuzunda Türkmene dönüştüğünü söyler. Doğru cevap A şıkkıdır.

“Yörük”, kelimesi “yürümek” fiilinden gelip o dönemde hala yerleşmeyip konargöçer hayatlarını devam ettiren Türkmenler için kullanılan bir kelimedir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Yörükler başlangıçta ya başlarındaki reislerinin adları, ya bir özellikleri, en çok da yoğun bulundukları bölgenin adı ile adlandırılmıştır. Yörükler “ocak” ismi verilerek organize edilmiştir. Doğru cevap E şıkkıdır.

Köprülüzâde Fazıl Mustafa Paşa’nın sadrazamlık döneminde iskân edilecek kişiler ve yerler tespit edilip 1691-1696 yılları arasında aşiretler ve cemaatler iskân edilmeye çalışılmıştır. Doğru cevap C şıkkıdır.

Osmanlı Devleti kuruluşundan itibaren yükseliş, duraklama ve gerileme devirlerinde siyasî, sosyal ve ekonomik şartlara göre değişik iskân siyasetleri uygulamıştır. Devletin kuruluş ve yükseliş dönemlerinde Hıristiyan devletlerden ele geçirilen bölgelere bir vatan telakkisi ile Türk ve Müslüman ahalinin yerleştirilmesi, dışa dönük bir iskân siyaseti uyguladığını göstermektedir. Buna karşılık XVI. yüzyılın sonlarından itibaren devletin uzun yıllar savaştığı dönemlerde Anadolu’da ortaya çıkan Celalî İsyanları’nın etkisiyle halkın kırsal kesimden kaçarak, daha güvenli olan şehirlere göç etmeleri sonucu harap olan mahallere aşiretlerin yerleştirilmesi bir iç iskân uygulamasıdır. Bu durum özellikle XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren düşman eline geçen topraklardan Osmanlı sınırlarına doğru başlayan ve siyasî gelişmelerle gittikçe hızlanan göç hareketiyle yeni boyutlar kazanmıştır. Göçmen meselesi ve bunların yerleştirilmesi XIX. yüzyıl boyunca Osmanlı Devleti için önemli meselelerden birisi olmuştur. Osmanlı Devleti’nin dışa dönük iskân siyasetini uyguladığı kuruluş ve gelişme dönemlerinde iskân için farklı metotlar geliştirdiği görülmektedir.

Rumeli’nin iskânında takip edilen diğer bir metot fethedilen bölgelere aileleri ve akrabalarıyla Anadolu’dan gidip, yerleşecek olan Türkmenlere devletin timârlar tahsis ederek, bölgenin iskânını teşvik etmesidir. Bu göç ve iskân Osmanlılara birkaç yönden fayda sağlamaktaydı. İlk olarak bölge mamur hâle getiriliyor ve toprağın işlenmesi gerçekleştirilmiş oluyordu. Böylece yollar boyunca köyler ve kasabalar kurularak, batıya doğru yapılacak yeni seferlerde askerî sevkiyat ve erzak tedariki kolaylaştırılmış oluyordu. Devlet bu sayede uyguladığı timâr sistemiyle ileriki seferlerinde asker ihtiyacını karşılıyordu. Ayrıca yerleştirilen Türk ve Müslüman nüfus sayesinde siyasî ve askerî emniyet sağlandığı gibi, bölgenin kalıcı olarak Osmanlı hâkimiyetine geçmesi gerçekleştiriliyordu. Böylece Balkanlar içlerine doğru Osmanlı egemenliğinin yayılması oldukça kolay olmuştur. Osmanlıların Rumeli’ye yerleşmeleri, devletin kısa zamanda güçlenip hem Anadolu’daki beyliklere hem de Rumeli’deki siyasi teşekküllere karşı üstünlük sağlamasının birinci derecedeki amili olmuştur. Rumeli’deki zengin topraklara sahip olmak isteyen Orta Anadolu’da ve Saruhan, Aydın, Menteşe gibi beylikler arazisinde yaşayan pek çok Türkmen Osmanlı hâkimiyetine geçerek, Rumeli’de timâr elde etmişlerdir. Doğru Cevap C'dir.

Osmanlı Devleti’nde diğer bir iskân metodu vakıflar ve temlikler yoluyla yapılmıştır. Fethedilen yeni bölgelerin imar ve iskânını gerçekleştirmek için bizzat kendisinden faydalanılan vakıflar olarak külliye, câmi, mescid, imaret, medrese, köprü vs. hayır eserleri meydana getirmek, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan beri uyguladığı fetih metotlarından birisiydi. Bu şekilde vakıflar yoluyla sosyal imkânları oluşturulmuş bir bölge çevreden gelen halk tarafından iskân olunmaya başlanıyordu. Böylece kısa zamanda o vakıf eserinin etrafında mahalleler oluşuyor ve bir kasaba hâline gelmesi sağlanmış oluyordu. Mesela İznik’in fethinden sonra şehrin en büyük kilisesi câmiye dönüştürülürken, bir manastır da medreseye çevrilmiştir. Ayrıca Yenişehir Kapısı civarında bir imaret de yaptırılmıştır. Böylece yeni fethedilen yerlere iskân edilen Müslüman Türkmenlerin ibadet ve eğitim gibi hizmetlerden kolayca yararlanmaları sağlanmaktaydı. Sultan II. Murad’ın Ergene Suyu’nun üzerine bir köprü yaptırmasından sonra bu köprünün çevresi iskân olunarak, bugünkü Uzunköprü Kasabası meydana gelmiştir. Aynı şekilde II. Selim zamanında Eski-il Kazâsı’nda Sultaniye Mamuresi’nin yapılmasıyla Karapınar bir kasaba olarak ortaya çıkmıştır.

Osmanlı Devleti XVII. yüzyılda harap ve sahipsiz yerlere konar-göçer aşiretleri yerleştirerek, buraları ziraata açmak ve bu yolla devlet gelirlerini yükseltmek yönünde bir iskân politikası takip etmeye başlamıştır. Bu politika XVIII. yüzyılda da devam ettirilmiştir. Osmanlıların bu devirde böyle bir politika belirlemesinin sebeplerini aşağıdaki şekilde özetlemek mümkündür.

a. Uzun savaşlar yüzünden meydana gelen ekonomik buhranlar.

b. İç karışıklıklar ve isyanlar.

c. Devlete yeni gelir kaynakları meydana getirebilmek için harap ve boş alanların ziraata açılması.

Doğru Cevap E'dir.

Sürgün bir kişi veya topluluğun vatanından, ailesinden uzaklaştırılması, göçürülmesi, başka bir yere iskân ettirilmesi anlamlarına gelir. Osmanlı Devleti’nde sürgün iki şekilde uygulanmaktaydı: Birincisi herhangi bir suç işleyen kişi veya topluluğun bulunduğu yerden başka bir yere iskân edilerek, cezalandırılması amacıyla yapılan sürgündür. İkincisi ise yeni fethedilen bir bölgenin iskân edilmesi amacıyla yapılan sürgünlerdir. Bilindiği gibi Osmanlı Devleti’nde toprağı işleyen köylünün çiftini, çubuğunu terk edip, başka işlerle uğraşması ya da yazılı olduğu yerden başka bir yere göç etmesi yasaklanmıştı. Bu gibi durumlarda köylü takip edilir ve on beş seneye kadar bir süre içerisinde yakalanırsa zorla eski yerine getirilir veya çift-bozan akçesi ödemeye mecbur bırakılırdı. Köylü ancak devlet için stratejik önemi olan veya iskânı için gerekli görülen mahallere ve fetihle elde edilen boş, verimli arazilere iskân edilebilirdi.

Doğru Cevap B'dir.

Osmanlılar Rumeli’de elde ettikleri bölgelere sürgün usulüyle Türkmen iskânını gerçekleştirirken, büyük oranda Batı ve Orta Anadolu’da yaşayan konargöçer teşekküllerden faydalanmaktaydı. Osmanlı idarecileri esas olarak gelişme ve ilerleme için yerleşik hayatın şart olduğuna inanmaktaydılar. Bu sebeple konar- göçer aşiretlerin yerleşik hayata geçirilmesi bir devlet politikası hâline getirilmiştir. Devlet bu uygulamayla iki yönden kârlı çıkmaktaydı. Çünkü geçimlerini büyük ölçüde hayvancılıkla sağlayan ve yaylak, kışlak arasında konar-göçer bir hayat tarzı benimseyen Yörüklerle yerleşik halk arasında asayiş olayları ortaya çıkmaktaydı. Ayrıca yukarıda ifade edildiği gibi yeni fethedilen bölgelerdeki arazinin işlenmesi gerekmekteydi. Böylece devlet hem Anadolu’daki yerleşik halkla konar-göçerler arasındaki asayiş olaylarından kurtulmuş oluyor hem de Trakya ve Balkanlar’daki toprağın işlenmesini sağlayarak gelirlerini arttırıyordu. Bu sayede Rumeli’de Türk geleneklerine göre kurulmuş köy, kasaba ve şehirler ortaya çıkarken, eski yerleşim yerleri de Türk-İslâm karakteri kazanmaya başlamaktaydı. Doğru Cevap A'dır.

Osman Gazi’den sonra beyliğin başına geçen Orhan Gazi babasının gazâ ve bu sayede Bizans’tan alınan yerlere Türkmen iskânı siyasetini devam ettirmiştir. Osman Gazi zamanından beri kuşatma altında olan Bursa ve İznik kalelerinin alınması gerçekleştirilmiştir. Söz konusu kale ve şehirlere fetih sonrası bir taraftan Türkmen grupları yerleştirilirken, diğer taraftan câmi, mescid gibi binalar inşa edilmiştir. Konar-göçer Türkmen gruplarının Rumeli’ye iskân edilmeleri, yukarıda belirtildiği gibi Gelibolu Yarımadası’nın Orhan Gazi döneminde Osmanlı hâkimiyetine geçmesiyle birlikte başlamıştır. Doğru Cevap C'dir.

Osmanlıların Rumeli’de takip ettikleri bu iskân ve bölgeyi Türkleştirme politikası, II. Murad ve II. Mehmed zamanlarında da başarı ile devam ettirilmiştir. Mesela Fatih Sultan Mehmed zamanında Kastamonu ve Sinop’un alınmasından sonra Candaroğlu İsmail Bey bütün akrabaları ve cemaati ile birlikte Filibe’ye iskân edilmiştir. Doğru Cevap D'dir.

XV-XVI. yüzyıllarda gerçekleştirilen sürgün ve iskân faaliyetleri sadece yeni fethedilen bölgelere Anadolu’dan Türk nüfusunun ihracı şeklinde gerçekleşmemiştir. Devlet bulundukları bölgelerde daha önce isyan etmiş veya isyan etme ihtimali bulunan Rumeli’deki bazı Hıristiyan aile ve grupları ülkenin değişik yerlerine sürgüne göndermiştir. Nitekim bu amaçla XVI. yüzyılın ilk yarısında Macaristan’dan 2000 kadar bir nüfus, Gelibolu’ya sürgün edilmiştir. Özellikle XV. yüzyıl içerisinde Osmanlıların Balkan ülkelerini ele geçirdikleri dönemde buralardaki mevcut feodal yapı Osmanlı merkezî yapısına, devlet ve toplum düzenine uygun değildi. Fethin ilk yıllarında buralardaki üretim ve mülkiyet şekillerine dokunulmamış, yerel nüfuzlu ailelerin vergiye bağlanması ile yetinilmiştir. Doğru Cevap A'dır.

Osmanlı Devleti’nin XVII-XVIII. yüzyıllarda uyguladığı iskân siyaseti eşkıyalık hareketleri önlenemez bir boyut kaydeden konar-göçerlerin devlet eliyle iskânı teşebbüsüdür. Yerleşik halkın ekili arazilerini hayvanlarına çiğnetmek, ahalinin malına ve canına kastetmek gibi asayişsizliklerinin yanında bu gruplar büyük kitleler hâlinde harekete geçtikleri zaman onlarca köy ve kasabayı yağmalayabilmekteydiler. Devlet aşiretlerin yerleştirilmeleri için fermanlar çıkararak, bunların harap ve boş yerlere sürgün yoluyla iskânını emretmiştir. Ayrıca yaylak ve kışlak mahallerine iskân edilen konar-göçer gruplar da olmuştur. Bu dönemdeki belli başlı iskân yerleri Kütahya, Aydın, Konya, Karaman, Antalya, İç-il, Ankara, Nevşehir, Çukurova, Diyarbakır, Malatya, Rakka, Halep havalisi ve Kıbrıs Adası olmuştur. Aşiretlerin eşkıyalıklarını önlemek için sürgün yoluyla yapılan bu yerleştirmenin amaçlarını şu şekilde özetlemek mümkündür.

a. Konar-göçer aşiretlerin eşkıyalık yapmalarının önüne geçmek.

b. Konar-göçer aşiretleri iskân ederek, onlardan daha fazla vergi almak.

c. Harap olan alanlar ile boş arazileri ziraata açmak.

d. Askerî alanda konar-göçerlerden daha fazla yararlanabilmek.

e. Konar-göçerleri özellikle güney ve doğu bölgelerine yerleştirerek, tampon

bölgeler oluşturmak.

Doğru Cevap C'dir.

Konar-göçerlerin iskân edilmelerinin bir  nedeni de devlet tarafından kontrol edilmesi zor olan guruplara, özellikle Suriye’deki Arap bedevilere karşı bir emniyet unsuru olarak set vazifesi görmelerini sağlamak içindir. Suriye, Şam ve Halep taraflarında Aneza ve Şammar adlı Arap aşiretlerinin baskısı sonucu harap ve terk edilmiş yerlere konar-göçerlerin iskân edilmesiyle birlikte Halep-Şam ticaret yolunun emniyetinin sağlanması en önemli amaçlar arasında idi. Ayrıca, önemli derbent ve geçit hizmetlerinde de konar-göçer aşiretlerin yerleştirilmesi uygun görülmüştür.