OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ II

Aralarında iyelik (mülkiyet) ilişkisi bulunan iki ad ile kurulmuş birliğe adtakımı denilmektedir. Bu söz dizimi birliği isim tamlaması olarak da adlandırılır. Aslında bir belirtme öbeği olan bu birlikte ilk üye, başka belirtme öbeklerinde olduğu gibi, ikinci üyenin taşıdığı kavramı daraltır, sınırlar ve onu belli hâle getirir. Bu yüzden ona belirten, ikinci üyeye ise belirtilen denilmektedir.

Doğru cevap: B seçeneğidir.

İyelik eki bir ada eklendiği zaman, o adın kavramının iye (sahip ve malik) durumunda olan bir kavrama ait olduğu anlamını verir. Böylece iki kavram arasında karşılıklı bir ait olma bağlantısı kurulmuş olur. İyelik eki bu durumda sahip ve malik olanı gösterici, daha doğrusu sahip ve malik olana gönderici bir zamir işleyişindedir.

Doğru cevap: C seçeneğidir.

Türkçe'de gerçek adtakımı, aslında ait olma ilgisiyle bir araya gelip bir bütün oluşturan böyle bir ikili gramer birliğidir. Bu birlikte ikinci sırada yer alan iyelikli ad, takımda asıl üyedir. Anlamı belirtilen ve sınırlanan odur. İlk sırada yer alan ad ise, bu asıl üyeye belirtici olarak katılan, onun anlamını belirtme yoluyla bütünleyen, sınırlayan ikinci dereceden üyedir. Bu yüzden buna katılan (= muzâfün ileyh) da denir. Bu durumda iyelik ekli asıl üyeye ise katkı alan (= muzâf) adı verilir.

Doğru cevap: D seçeneğidir.

Türkçe’nin adtakımını oluşturan öbekte ait olma ilişkisi her zaman bir ekle, iyelik ekiyle gösterilmiştir. Bununla birlikte Türkçe adtakımlarında takımın ilk üyesi ilgi eki alabilmektedir. İlgi durumu eki de iki kavram arasında ait olma ilişkisi kurar ve eklendiği adın kavramına sahip olan kavramı katar. Böylece aynı kavram ikinci kez kullanılmış olur. Bu, Türkçe’ye özgü bir durumdur. İlgi eki adın belirli bir hâlini gösterir. Demek ki bir adtakımında ilgi ekli ad belirli bir addır. Bu yüzden bu adtakımlarına belirli adtakımı diyoruz.

Doğru cevap: A seçeneğidir.

Yalın durumdaki bir ad ile iyelikli bir addan oluşmuş adtakımına belirsiz adtakımı diyoruz: مجنون قصهسی ,göz hałḳası كوز حلقهسی ,sabâ rüzgârı صبا روزكاری ,ḳış mevsimi قيش موسمی Mecnûn ḳıssası, آيرلق آقشامی ayrıłıḳ aḳşamı gibi.

Doğru cevap: D seçeneğidir.

Yalın durumdaki bir ad ile iyelikli bir addan oluşmuş adtakımına belirsiz adtakımı denilmektedir. 

Tabiatta bulunan varlık cinslerinin türlerini bu yapıdaki öbeklerle adlandırırız:
آيوا چيچكی ;hümâ ḳuşu هما قوشی ,gece ḳuşu كيجه قوشی ,çałı ḳuşu چالی قوشی ,av ḳuşu آو قوشی ayva çiçeği, بوينوز چيچكی boynuz çiçeği, كون چيچكی gün çiçeği, قوان چيچكی ḳovan çiçeği, .mahmûr çiçeği gibi مخمور چيچكی ,ḳadife çiçeği قطيفه چيچكی gibi.

Doğru cevap: A seçeneğidir.

Kimi belirsiz adtakımları da bir benzetmenin iki üyesiyle kurulmuştur. Bunlarda katılan ad benzeyen, katkı alan ad ise benzetilen olur. Bunlara benzetme adtakımı denir:

تصور سرمايهسی ,çiçek yıłdızłarı چيچك ييلديزلری ,söz ışığıسوز ايشغی ,güzellik şehri كوزللك شهری tasavvur sermâyesi, عفت البسهسی iffet elbisesi, سوز ديزيسی söz dizisi, كيرپوك ايكنهسی kirpik iğnesi, .aşḳ deñizi gibi عشق دكزی ,ma’nâ gelini معنی كلينی

Doğru cevap: E seçeneğidir.

Kimi belirsiz adtakımları ise, benzetilen ile benzeyenin bir üyesi/parçası/bölümü arasında kurulmuş ilişkiye dayanır. Bunlar da eğretileme (istiâre) adtakımı adını alır:
سعادت ,sırłar mahzeni سرلر مخزنی ,ölüm pençesiاولوم پنچهسی ,ümit meyvesi اميد ميوهسی .sa‘âdet ḳapısı gibi قاپوسی

Doğru cevap: A seçeneğidir.

Sıfattakımı, bir adla ona ait bir niteliği veya belirtiyi gösteren bir üyenin kurduğu bir söz dizimi birliğidir. Bu birlikte iki kurucu üye arasındaki ilişki bir nitelik ya da belirtici ile o nitelikle nitelenen veya o belirticiyle belirtilen varlık (kişi/nesne/yalın kavram) arasında kurulmuş bir ilişki türüdür.

Doğru cevap: d seçeneğidir.

Farsça’nın sıfattakımı kalıbı, adtakımı kalıbı gibi, Osmanlı Türkçesi’nde çok işlek olarak kullanılmış bir söz dizimi kalıbıdır. Yazı dilinde Arapça ve Farsça her türlü ad ve sıfatın, başka bir deyişle ad ve sıfat olarak kullanılan her türlü kelimenin yer aldığı bu kalıpla üre- tilmiş sınırsız sayıda söz öbeği kullanılmıştır.

Doğru cevap: B seçeneğidir.

Aralarında iyelik (mülkiyet) ilişkisi bulunan iki ad ile kurulmuş birliğe adtakımı diyoruz. Bu söz dizimi birliği isim tamlaması olarak da adlandırılır. Aslında bir belirtme öbeği olan bu birlikte ilk üye, başka belirtme öbeklerinde olduğu gibi, ikinci üyenin taşıdığı kavramı daraltır, sınırlar ve onu belli hâle getirir. Bu yüzden ona belirten, ikinci üyeye ise belirtilen deriz. Bu bilgiden de anlaşılacağı üzere E şıkkındaki bilgi yanlıştır. Bu nedenle doğru cevap B şıkkıdır.

Bu bilgilerden de anlaşılacağı üzere doğru cevap B şıkkıdır.

Türkçe’nin adtakımını oluşturan öbekte ait olma ilişkisi her zaman bir ekle, iyelik ekiyle gösterilmiştir. Bununla birlikte Türkçe adtakımlarında takımın ilk üyesi ilgi eki alabilmektedir. İlgi durumu eki de iki kavram arasında ait olma ilişkisi kurar ve eklendiği adın kavramına sahip olan kavramı katar. Böylece aynı kavram ikinci kez kullanılmış olur. Bu, Türkçe’ye özgü bir durumdur. İlgi eki adın belirli bir hâlini gösterir. Demek ki bir adtakımında ilgi ekli ad belirli bir addır. Bu yüzden bu adtakımlarına belirli adtakımı diyoruz. Bu bilgiden yola çıkarak bakıldığı zaman doğru cevap C şıkkı olacaktır.

Türkçe’nin adtakımını oluşturan öbekte ait olma ilişkisi her zaman bir ekle, iyelik ekiyle gösterilmiştir. Bununla birlikte Türkçe adtakımlarında takımın ilk üyesi ilgi eki alabilmektedir. İlgi durumu eki de iki kavram arasında ait olma ilişkisi kurar ve eklendiği adın kavramına sahip olan kavramı katar. Böylece aynı kavram ikinci kez kullanılmış olur. Bu, Türkçe’ye özgü bir durumdur. İlgi eki adın belirli bir hâlini gösterir. Demek ki bir adtakımında ilgi ekli ad belirli bir addır. Bu yüzden bu adtakımlarına belirli adtakımı diyoruz. Bu bilgiden yola çıkara bakıldığı zaman doğru cevap D şıkkı olacaktır.

İlgi eki almamış bir adın katılan olduğu takımlarda bu ad belirli bir kişi ve nesne kavramını karşılamaz. Bu kalıptaki adtakımı da aslında bir belirtme öbeğidir. Belirsiz adtakımı teriminde yer alan “belirsiz” niteliği katılan adın gramerce belirsizliğini anlatır. Başka bir deyişle, belirten eksiz bir belirtendir. Yani yalın durumdaki bir ad ile iyelikli bir addan oluşmuş adtakımına belirsiz adtakımı diyoruz. Bu bilgi dahilinde bakıldığı zaman doğru cevabın E şıkkı olduğu görülecektir.

İlgi eki almamış bir adın katılan olduğu takımlarda bu ad belirli bir kişi ve nesne kavramını karşılamaz. Bu kalıptaki adtakımı da aslında bir belirtme öbeğidir. Belirsiz adtakımı teriminde yer alan “belirsiz” niteliği katılan adın gramerce belirsizliğini anlatır. Başka bir deyişle, belirten eksiz bir belirtendir. Yani yalın durumdaki bir ad ile iyelikli bir addan oluşmuş adtakımına belirsiz adtakımı diyoruz. Bu bilgi doğrultusunda bakıldığı zaman doğru cevabın A şıkkı olduğu görülecektir.

Belirtme edatının lâm’ının okunmadığı harflere güneş harfleri (şems harfleri = hurûfü'ş-şemsiyye), okunduğu harflere ise ay harfleri (kamer harfleri = hurûfü'lkameriyye) denir:
Güneş harfleri: ﺕ ث ﺩ ذ ﺭ ﺯ ﺱ ﺵ ص ض ط ظ ل ﻥ
Ay harfleri: ﺏ ﺝ ح خ ع غ ف ﻕ ﻙ ﻡ ﻩ ﻭ ى 'dir.

Buna göre doğru cevap B şıkkıdır.

Belirtme edatının lâm’ının okunmadığı harflere güneş harfleri (şems harfleri =
hurûfü'ş-şemsiyye), okunduğu harflere ise ay harfleri (kamer harfleri = hurûfü'lkameriyye) denir:
Güneş harfleri: ﺕ ث ﺩ ذ ﺭ ﺯ ﺱ ﺵ ص ض ط ظ ل ﻥ
Ay harfleri: ﺏ ﺝ ح خ ع غ ف ﻕ ﻙ ﻡ ﻩ ﻭ ى 'dir.

Bu bilgiden de anlaşılacağı üzere doğru cevap C şıkkıdır.

Arapça’nın sıfattakımı kalıbı Türkçe’ye bir yapım kalıbı olarak alınmamış, Osmanlı Türkçesi döneminde yalnızca Arapça sıfattakımı kalıbıyla yapılmış kimi söz öbekleri kullanılmıştır. Bunların hemen hemen hepsi sözlük kelimeleridir. Bir belirtme öbeği olan bu öbeklerde de üyelerin yeri terstir; yani ad (belirtilen)+sıfat (belirten): اشجار القديده eşcârü'l-ḳadîde “kuru ağaçlar”, اعصار السالفه a‘sârü's-sâlife “geçmiş yüz yıllar”, ﺎﻓطمة ا ﺭﻫﺰﻟاء Fâtımetü'z-zehrâ “tertemiz, yüzü ak Fatma”, روضة المطهره ravzatü'l-mutahhere “temiz, arınmış bahçe” gibi. Arapça sıfattakımlarında da ad, sıfata belirtme takısı ( ال ) ile bağlanır ve örneklerde görüldüğü gibi, ilk kelimenin sonundaki ünsüz ötrü ile, yani u, ü olarak okunur.
Yine adtakımlarında olduğu gibi, kelime uzun a gibi okunan bir ye ile bitiyorsa, bu ye a, e olarak okunur. Bunun iki örneği Arap aylarından 5. ve 6.sının adlarıdır:
Cumâde'l-ûlâ ﺩﺎﺟﻤى ا ﻭﻻﻟﻰ , Cumâde'l- âhire ﺩﺎﺟﻤالآ ﻩﺮﺧ gibi.
Ancak bunlar Türkçede Cemâziye'l-evvel, Cemâziye'l-âhir gibi söylenmiştir.

Burada da anlaşıldığı üzere doğru cevap D şıkkıdır.

: hulefâ-yı râşidîn: Hak yolundaki halifeler anlamına gelmektedir. Bu nedenle doğru cevap E şıkkıdır.