OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ II

Fiiller kılış, oluş ve durum bildiren kelimelerdir. Varlıkların gerçekleştirdikleri iş ve eylemleri, gerçekleşen iş ve eylemlerin biçimlerini, bir varlık, kavram, iş ve eylemin durumunu ve niteliğini anlatır. Türkçe’de ayrı kökleri olan, ayrı yapım ekleriyle üretilen ve ayrı çekim ekleri bulunan bu kelimeler dilde bir ana sınıf oluştururlar. Taşıdıkları anlamlar, karşıladıkları kavramlar, söz içinde kurdukları ilişkiler isimlere göre çok farklıdır. Fiil sınıfından kelimelerin söz içinde işleyiş bakımından durumları değişmez; gördükleri iş bellidir, değişip başkalaşmaz. Bu yüzden bu kelime sınıfının bölünmez bir bütünlüğü vardır. Bu bilgiden de anlaşılacağı üzere doğru cevap A şıkkıdır.

Türkçe’de bir fiil tabanı yalın hâliyle ancak emir kipinin 2. kişisinde görülür: ał, gir, tut, saḳła gibi. Bu cevaptan da anlaşılacağı üzere doğru cevap B şıkkıdır.

Türkçe’de bir fiil tabanı yalın hâliyle ancak emir kipinin 2. kişisinde görülür: ał, gir, tut, saḳła gibi. Bunun dışında Türkçe bir fiil tabanı çekimsiz olarak kullanılamaz, kişi ve zaman kavramlarına bağlanmadan söz içinde asıl işleyişini yerine getiremez, bir bağımsız cümlede yüklem olamaz. Bu bilgiden de anlaşılacağı üzere doğru cevap C şıkkıdır.

Kimi fiiller bir eylemin başlangıç aşamasını, daha doğrusu gerçekleşmesi için süre gerekmeyen bir oluş ve kılışı bildirir: باشالمق başłamaḳ, امچق açmaḳ, چيقمق çıḳmaḳ, كريمك girmek gibi. Fakat D şıkkındaki "gelmek" fiili gerçekleşmesi için süre gerektiren bir oluş ve kılış bildirmektedir. Bu nedenle doğru cevap D şıkkıdır.

Kimi fiiller sürerlik bildirir. Bunlarda kılış ve oluş belli bir süre içinde gerçekleşir ya da işin/eylemin gerçekleşmesi için belli bir süre gereklidir: اولغونلشمق ,büyümek بويومك uyumaḳ اويومق ,yemek) yemek (ييمك ,pişmek پيشمك قاينامق ,tutmaḳ طومتق ,çałışmaḳ چالشمق ,yürümek يورميك ,ḳoşmaḳ قومشق ,ołgunłaşmaḳ ḳaynamaḳ, اوزامق uzamaḳ gibi. Fakat E şıkkındaki "tükenmek" süregelen bir eylemin son bulmasını bildirmektedir. Bu nedenle doğru cevap E şıkkıdır.

Kimi fiiller ise, gerçekleşmesi süre isteyen bir eylemin bitiş aşamasını anlatır; daha doğrusu, süregelen bir eylemin sona erişindeki gerçekleşmeyi bildirir: اوتورمق ,bıraḳmaḳ برقمق ,yorułmaḳ يورملق ,tükenmek دوكنمك ,durmaḳ طورمق ,bitmek بيتمك oturmaḳ gibi. Ancak A şıkkındaki "tutmak" eylemi gerçekleşmek için belirli bir süreye ihtiyaç duyan fiillerdendir. Bu nedenle doğru cevap A şıkkıdır.

Geçişli fiillerde eylem dışa dönüktür; eyleyen (özne), eylemini bir nesne üzerinde gerçekleştirmekte, böylece bir nesne etkilenmektedir: ,sevmek سومك ,içmek ايچمك ,getirmek كتورمك ,kapamaḳ قاپامق ,açmaḳ آمچق ,ḳırmaḳ قريمق
ييمك yemek gibi. Bu bilgiden yola çıkarak bakıldığı zaman doğru cevap B şıkkıdır.

Geçişsiz fiillerde ise, gerçekleşen eylem, yalnızca eyleyenle ilgilidir. Başka bir deyişle, eyleyenin, gerçekleştirdiği eylemle bir kişi/nesne üzerinde herhangi bir etkide bulunması söz konusu değildir: اوتورمق oturmaḳ, كلمك gelmek, باقمق baḳmaḳ, اومچق uçmaḳ gibi. Bu bilgi doğrultusunda bakıldığı zaman doğru cevap C şıkkıdır.

Bununla birlikte kimi fiiller, çeşitlenmiş sözlük anlamlarına göre, hem geçişli, hem geçişsiz özellik gösterirler. Bunlara ortada fiiller denir: طوپالمق topłamaḳ “1. nesneli: ekin, çiçek, … biriktirmek, 2. nesnesiz: şişmanłamaḳ”; كچمك geçmek “1. nesneli: dereyi, köprüyü, … geçmek, 2. nesnesiz: aşağıdan, üstten geçmek gibi. Bu bilgiden yola çıkılırsa doğru cevabın D şıkkı olduğu anlaşılacaktır.

Türkçe’de fiil çatısının 6 görünüşü vardır. Bunlar eksiz ve -l-, -n-, -ş-, -dır-/-ur-/-dir-/-dür-, -t-, -r-, -ma/-me- ekleriyle kurulur:
1. Yalın görünüş: كورمك görmek
2. Edilen görünüşü: كورملك gör- (ü)l mek
3. Dönüşlü görünüş: كورمنك gör -(ü)n mek
4. Karşılıklı görünüş: كورمشك gör- (ü)ş mek
5. Ettiren görünüşü: كوردرمك gör-dür- mek, اوقتمق oḳu -t- maḳ, ايچورمك iç -(i)r- mek
6. Olumsuz görünüş: كورممك gör-me -mek.

Bu bilgiler dahilinde doğru cevap dönüşlü görünüş çatısı olan "bakınmak fiilidir. Bu nedenle doğru cevap E şıkkıdır.