OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ II

fırłatmaḳ فريالمتق ,inmek اينمك ,istemek ايستهمك ,düşünmek دوشنمك ,ałmaḳ آملق ,bułmaḳ بوملق
سومك sevmek gibi. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Fiillerde, eylemlerin başlangıç, süre içinde gerçekleşiş ve bitiş olmak üzere üç aşamada
gerçekleştiğini belirten bir anlatım özelliği bulunduğu görülür:
1. Kimi fiiller bir eylemin başlangıç aşamasını, daha doğrusu gerçekleşmesi için süre
gerekmeyen bir oluş ve kılışı bildirir:
باشالمق başłamaḳ, امچق açmaḳ, چيقمق çıḳmaḳ, كريمك girmek gibi.
2. Kimi fiiller sürerlik bildirir. Bunlarda kılış ve oluş belli bir süre içinde gerçekleşir
ya da işin/eylemin gerçekleşmesi için belli bir süre gereklidir:
اولغونلشمق ,büyümek بويومك uyumaḳ اويومق ,yemek) yemek (ييمك ,pişmek پيشمك
قاينامق ,tutmaḳ طومتق ,çałışmaḳ چالشمق ,yürümek يورميك ,ḳoşmaḳ قومشق ,ołunłaşmaḳ
ḳaynamaḳ, اوزامق uzamaḳ gibi.
3. Kimi fiiller ise, gerçekleşmesi süre isteyen bir eylemin bitiş aşamasını anlatır; daha
doğrusu, süregelen bir eylemin sona erişindeki gerçekleşmeyi bildirir:
اوتورمق ,bıraḳmaḳ برقمق ,yorułmaḳ يورملق ,tükenmek دوكنمك ,durmaḳ طورمق ,bitmek بيتمك
oturmaḳ gibi. Doğru yanıt B seçeneğidir.

a. Eylemin gerçekleşmesi ile ilgili anlam özellikleri
Fiillerde, eylemlerin başlangıç, süre içinde gerçekleşiş ve bitiş olmak üzere üç aşamada
gerçekleştiğini belirten bir anlatım özelliği bulunduğu görülür:
1. Kimi fiiller bir eylemin başlangıç aşamasını, daha doğrusu gerçekleşmesi için süre
gerekmeyen bir oluş ve kılışı bildirir:
باشالمق başłamaḳ, امچق açmaḳ, چيقمق çıḳmaḳ, كريمك girmek gibi.
2. Kimi fiiller sürerlik bildirir. Bunlarda kılış ve oluş belli bir süre içinde gerçekleşir
ya da işin/eylemin gerçekleşmesi için belli bir süre gereklidir: اولغونلشمق ,büyümek بويومك uyumaḳ اويومق ,yemek) yemek (ييمك ,pişmek پيشمك ,tutmaḳ طومتق ,çałışmaḳ چالشمق ,yürümek يورميك ,ḳoşmaḳ قومشق ,ołgunłaşmaḳ ḳaynamaḳ, اوزامق uzamaḳ gibi.
3. Kimi fiiller ise, gerçekleşmesi süre isteyen bir eylemin bitiş aşamasını anlatır; daha
doğrusu, süregelen bir eylemin sona erişindeki gerçekleşmeyi bildirir: اوتورمق ,bıraḳmaḳ برقمق ,yorułmaḳ يورملق ,tükenmek دوكنمك ,durmaḳ طورمق ,bitmek بيتمك oturmaḳ gibi. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Geçişli fiillerde eylem dışa dönüktür; eyleyen (özne), eylemini bir nesne üzerinde gerçekleştirmekte, böylece bir nesne etkilenmektedir:سومك sevmek سومك ,içmek ايچمك ,getirmek كتورمك ,kapamaḳ قاپامق ,açmaḳ آمچق ,ḳırmaḳ قريمق, ييمك yemek gibi.
Geçişsiz fiillerde ise, gerçekleşen eylem, yalnızca eyleyenle ilgilidir. Başka bir deyişle,
eyleyenin, gerçekleştirdiği eylemle bir kişi/nesne üzerinde herhangi bir etkide bulunması
söz konusu değildir: اوتورمق oturmaḳ, كلمك gelmek, باقمق baḳmaḳ, اومچق uçmaḳ gibi. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Geçişli fiillerde eylem dışa dönüktür; eyleyen (özne), eylemini bir nesne üzerinde gerçekleştirmekte, böylece bir nesne etkilenmektedir: سومك,sevmek سومك ,içmek ايچمك ,getirmek كتورمك ,kapamaḳ قاپامق ,açmaḳ آمچق ,ḳırmaḳ قريمق yemek gibi.
Geçişsiz fiillerde ise, gerçekleşen eylem, yalnızca eyleyenle ilgilidir. Başka bir deyişle,
eyleyenin, gerçekleştirdiği eylemle bir kişi/nesne üzerinde herhangi bir etkide bulunması
söz konusu değildir: اوتورمق oturmaḳ, كلمك gelmek, باقمق baḳmaḳ, اومچق uçmaḳ gibi. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Durum ve oluş fiilleri genellikle geçişsizdirler:
طوميق ,bułaşmaḳ بولشمق ,pişmek پيشمك ,oturmaḳ اوتورمق ,yatmaḳ يامتق ,beklemek بكلمك doymaḳ, صارارمق sararmaḳ, بويومك büyümek, بويلنمق boyłanmaḳ gibi.
Bununla birlikte kimi fiiller, çeşitlenmiş sözlük anlamlarına göre, hem geçişli, hem geçişsiz özellik gösterirler. Bunlara ortada fiiller denir:
طوپالمق topłamaḳ “1. nesneli: ekin, çiçek, … biriktirmek, 2. nesnesiz: şişmanłamaḳ”;
كچمك geçmek “1. nesneli: dereyi, köprüyü, … geçmek, 2. nesnesiz: aşağıdan, üstten, …
geçmek gibi. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Çatı eklerinden -l-, -n-, -r-, -ş-, -t- ünsüzle biten köklere bir bağlantı ünlüsüyle eklenir. Bu
ünlü, kalıplaşan klasik yazımda gösterilmemiş, yani karşılığı olan bir harfle belirtilmemiştir:
صاتلمق sat-(ı)ł-maḳ, بولنمق buł-(u)n-maḳ, بيلنمك bil-(i)n-mek, طاقنمق tak-(ı)n-maḳ, كينمك
gey-(i)n-mek, اورمشق vur-(u)ş-maḳ, اوچشمق uç-(u)ş-maḳ, آقتمق aḳ-(ı)t-maḳ, قورقتمق ḳork-(u)-tmaḳ gibi.
Ancak dönemin sonlarında, uyuma bağlı olarak ı, i söylendiği kelimelerde ی ye ile; u,
ü söylendiği kelimelerde و vav ile gösterilmiştir:
.gibi قورقومتق ,اورومشق ,آقيتمق ,كيينمك ,بيلينمك ,بولومنق ,صاتيلمق
Fiile ettiren görünüşü (geçişsiz fiillerde olduran görünüşü) kazandıran eklerden biri
olan, Osmanlı Türkçesi yazımında tek şekille (در (yazılan ek, söyleyişte, eklendiği tabana
göre uyum kanunlarına uymuş olarak çeşitlenir; -dır-, -dur-, -dir-, -dür-/-tır-, -tur-, -tir-,
-tür- olmak üzere 8 türlü okunur:
آلدرمق ał-dır-maḳ, بيلدرمك bil-dir-mek, بولدرمق dur-dur-maḳ, اولدرمك öl-dür-mek, آچدرمق
aç-tır-maḳ, ايتدرمك et-tir-mek, قوشدرمق ḳoş-tur-maḳ, اوشوشدرمك üşüş-tür-mek gibi. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Tasvir fiillerinden olan yeterlik fiillerinin olumsuz görünüşünde tabandan sonra gelen
zarffiil ekleri de harfle gösterilmiştir:
بيلهمهمك ,بيلهممك bil-eme-mek, ايستيهممك iste-yeme-mek, آلهمهمق ,آلهمامق ał-ama-maḳ,
آكاليهمهمق añła-yama-maḳ gibi. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Sıfatfiiller de tamamlanmamış bir yargının yüklemi olurlar. Bu cümlelere sıfatfiil cümlesi deriz.
• Bir sıfatfiil cümlesi en çok bir bağımsız cümlenin üyelerinden birinin sıfatı olarak
iş görür:
سوندرلهمدی دورلو بر اورمان يانان بری كوندن اوچ Üç günden beri yanan orman bir türlü söndürülemedi.
.keserler horozu öten Vakitsiz وقتسز اوتن خروسی كسرلر
• Sıfatfiil cümleleri, tıpkı bir ad gibi, bağımsız bir cümlede bir zamirin yerini de
tutabilir. Bu durumda yalın ya da çekimli şekilleriyle cümlenin üyelerinden biri
olur:
.ałır yoł ḳałḳan Erken اركن قالقان يول آلري
.ḳovarłar köyden doḳuz söyleyeni Doru طوغرو سويلينی طوقوز كويدن قووارلر
.kuşananıñ ḳıłıç, bileniñ İş ايش بيلنك قيليچ قوشانانك
آيرملشه يارندن ويرسون صربلر موالم Mevlâm sabırłar versin yârinden ayrıłmışa. gibi.
• Bir sıfatfil cümlesi bağımsız cümlenin öznesi olduğunda, onu adıyla değil de eylem
niteliğiyle tanıtır. Bu durumda bağımsız cümlede özne, herhangi bir anlatımıyla,
belirsiz zamir yerindedir:
.hâzırłar ḳıłıfını çałan Minâreyi منارهيی چاالن قيليفينی حاضرلر
يانلري چوق بيلن چوق Çoḳ bilen çoḳ yanıłır gibi. Doğru yanıt B seçeneğidir.

مقسزين- maḳsızın/مكسزين- meksizin:

وزره مق- maḳ üzere/üzre/اوزره مك- mek üzere/üzre

ايكن iken, كن- ken

دقجه- dıḳça/-duḳça , دكجه- dikçe/ -dükçe

Doğru yanıt A seçeneğidir.

Fiiller kılış, oluş ve durum bildiren kelimelerdir.

باشالمق, başlamak fiili, gerçekleşmesi için süre gerekmeyen bir oluş ve kılışı bildirir.

ḳırmaḳ قريمق, geçişli bir fiildir.

İçmek fiili nesne alırken diğerleri almazlar.

Ettiren görünüşü: كوردرمك gör-dür-mek, اوقتمق oḳu-t-maḳ, ايچورمك iç-(i)r-mek

Olumsuz görünüş: كورممك gör-me-mek.

Veren el, alan elden hayırlıdır :  ويرن ال آالن الدن خريليدر

ش پيشمش pişmiş (aş).

baḳaraḳ باقهرق, -arak -erek ile kurulmuştur.

.doar neler domadan Gün كون طوغمادن نهلر طوغار