OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ II

Türkçe Karşılaştırma Sıfatları Osmanlı Türkçesi’nde -rak/-rek ekiyle yapılmış karşılaştırma sıfatları vardır. Niteliğin hem fazlalık, hem üstünlük derecelerini gösteren bu ekle yapılmış sıfatlarla özellikle XVI. yüz yıl metinlerinde çok karşılaşılır. Vurgusuz olan bu ekin kullanımı sonraki yüz yılların yazı dilinde giderek azalmıştır. Konuşma dilinde varlığını uzun süre koruduğu anlaşılmaktadır

Türkçe Karşılaştırma Sıfatları Osmanlı Türkçesi’nde -rak/-rek ekiyle yapılmış karşılaştırma sıfatları vardır. Niteliğin hem fazlalık, hem üstünlük derecelerini gösteren bu ekle yapılmış sıfatlarla özellikle XVI. yüz yıl metinlerinde çok karşılaşılır. Vurgusuz olan bu ekin kullanımı sonraki yüz yılların yazı dilinde giderek azalmıştır. Konuşma dilinde varlığını uzun süre koruduğu anlaşılmaktadır:آقرق aḳraḳ “daha ak, en ak”, آلچغرق ałçağraḳ, آلچقرق ałçaḳraḳ, بولرق bołraḳ, قولايرق ḳołayraḳ, اولورق ułuraḳ, ياقينرق yaḳınraḳ, بيوكرك büyükrek “daha büyük, en büyük”, كيچيرك kiçirek “daha küçük, en küçük”, كچوكرك küçükrek, اكشيرك ekşirek, اسكيرك eskirek, كنجرك gençrek,كوتورك kötürek, يكرك yeğrek, يو ﻪﺟرك yücerek, يوكسكرك yüksekrek gibi.

Arapça’da sıfatların fazlalık ve üstünlük dereceleri üçlü fiillerden tek bir kalıpla yapılmıştır. Osmanlı Türkçesi’nde çok kullanılmış olan bu kalıptaki sıfatlar Türkçe’nin - rak/ -rek ekli sıfatlarına karşılıktır: احقر ahḳar “daha alçak, pek alçak” = ałçaḳraḳ, افضل efzal “daha üstün, en üstün”, اكبر ekber “daha büyük, en büyük”, احسن ahsen “daha güzel, pek güzel” = güzelrek, اقرب aḳreb “daha yakın, en yakın” = yaḳınraḳ, انور enver “daha ışıklı, pek ışıklı”, اندر ender “az bulunur, çok az bulunur”, اليق elyaḳ “daha lâyık, en lâyık” gibi.

Ekler ve zarflarla yapılmıştır. Fiilden -ağan/-egen; - ḳan/- ken, - ğan/- gen; - ḳın/- kin, - ğın/- gin ve -ḳıç/- kiç -ğıç/-giç ekleriyle türetilmiş berkitme sıfatlarıyla XVI. yüz yıl metinlerinde çokça karşılaşılır. Bunların - an/-en ekiyle türemiş sıfatlardan (sıfat-fiillerden) farkı, fiilin belirttiği kılışın kılan (fail, özne) tarafından çok, sürekli, huy ve alışkanlık hâlinde yapıldığını anlatmasıdır.

Arapça Berkitme Sıfatları

Birden çok kalıpla fiilden türetilmiş sıfatlardır. Türetme kalıplarına mübâlağa kalıpları, bu kalıplarla türetilmiş sıfatlara da mübâlağa sıfatları denir. Türkçe berkitme sıfatlarına karşılık olan bu sıfatlara da Osmanlı Türkçesi metinlerinde çok yer verilmiştir: سياح seyyâh “çok gezen” = gezegen, كذاب kezzâb “çok yalancı”, خلاق hallâḳ “her şeyi yaratan, durmadan yaratan, Tanrı”; علامه allâme “çok bilen, bilgin”; غيور ğayûr “çok çalışan” = çałışḳan, ولود velûd, “doğurgan”, كتوم ketûm “sır saklamayı alışkanlık edinen”, اكول ekûl “çok yiyen, boğaz kulu” = yeyegen: مكثار miksâr “çok konuşan, durmadan konuşan” = ḳonuşḳan; عليم alîm “her şeyi bilen, Tanrı”, اليم elîm “çok acı verici” = acıtḳan gibi.

Farsça Berkitme Sıfatları
Fiil tabanlarından belli eklerle yapılmıştır:
a) ﺭﺎﮔ -gâr:
آ ﺭﺎﮔﺪﻳﺮﻓ âferîdgâr “her şeyi yaratan, her dem yaratan, Yaratıcı, Tanrı” = Ar. خلاق Hallâḳ,
ﺭﺎﮔﺩﺭﻭﺮﭘ perverdgâr “bütün yaratıkları besleyen, Tanrı” = Ar. رزاق Rezzâḳ, آ ﺭﺎﮔﺯﺮﻣ âmürzgâr
“çok bağışlayıcı, Tanrı” = Ar. عفو afüvv;
b) ار -âr:
ﺭﺎﺗﺳﺎﺧ hâstâr “çok istekli”;
c) ان -ân:
كريان giryân “çok ağlayan” = ağłağan, پويان pûyân “çok aceleci” = evegen, evetlegen;
ç) ا -â:
كردا gerdâ “durmadan dönen, dönüp duran” = Ar. devvâr gibi.
• Bununla birlikte isimlerden türemiş kimi sıfatlar da aynı anlamı verir:
a) كار -kâr ile:
ﻪﻠﻴﺣكار hîlekâr “sürekli hile yapan, aldatmayı alışkanlık edinmiş” = Ar. مكار mekkâr,
شيوﻩكار şîvekâr “kırıtkan, çok oynak, pek işveli”;
b) كر -ger ile:
دروغكر dürûğger “çok yalan söyleyen” = Ar. كذاب kezzâb;
c) ناك -nâk ile:
ﻕﺎﻨﻤﺸﺧ hışmnâk “çok öfkeli” = Ar. غضوب ğazûb gibi.
• Berkitme sıfatları Farsça’da بسيار bisyâr “çok”, بس bes “çok”, نيك nîk “iyi”, سخت saht
“katı, pek”, پر pür “dolu”, خيلی haylî “çok”, بغايت beğâyet “son derece” gibi zarflarla da
yapılır:
خيلی شيرين haylî şîrîn “pek tatlı”, سخت سياه saht siyâh “kapkara” gibi.

Türkçe Küçültme Sıfatları

Bunlar,sıfatlardan -raḳ/-rek (vurgulu), -ca/-ce ,-ça/-çe (vurgulu), -cak/- cek ve -
cıḳ/-cik ekleriyle yapılmışlardır:

-raḳ/- rek ile:
آلچرق ałçaraḳ, اكشيرك ekşirek, اسكيرك eskirek, كوچوكرك küçükrek, اوزونرق uzunraḳ ;

-ca/- ce ,- ça/- çe ile:
آقچه aḳça, اركنجه erkence, كيچجه geççe, كوزلجه güzelce, خوشجه hoşça, ايراقچه ıraḳça, قباجه
ḳabaca, پكجه pekçe, اوزونجه uzunca, اوجوزجه ucuzca, ياقينجه yaḳınca;

-caḳ, -çaḳ/- cek, -çek ile:
آلچاجق ałçacaḳ, بيوجك büyücek, كچوجك küçücek, صوغوجق soucaḳ;

-cıḳ/- cik ile:
آزاجق azacıḳ, برجك bircik, بريجك biricik, اراجق ıracıḳ, يومشجق yumşacıḳ, يوكسجك yüksecik
gibi.

Gösterme Sıfatları

Bir varlığın zamanca, mekânca ve zihince bulunduğu uzaklığa göre yerini göstererek belirtirler.
Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış başlıca gösterme sıfatları şunlardır:
بو bu, اشبو işbu, اوشبو oşbu, شو şu, شول şol, اول ol, او o :
بوطرف bu taraf, اشبو مكتوب işbu mektûb, اوشبو كتاب oşbu kitâb, شو ﺴﻣأله şu mes‘ele, شولجهت
şol cihet, اول وقت ol vaḳt, او باغ o bâ gibi.
• Bunlar aslında sıfat olarak da kullanılan gösterme zamirleridir. Zamir olarak çekimleri ve bu çekimlerin yazılışları bundan sonraki ünitede gösterilecektir.

-łı/-li, -łu/-lü : Bu ek Osmanlı Türkçesi döneminde işlek ve canlı bir türetme eki olmuştur. ‘Sahip ve malik olma, donanma, bir nitelik taşıma, bir hâlde bulunma, bir nesneyle ilgili bulunma’ gibi zengin ve geniş anlatımlar taşır: آ ﻪﭽﻗلی aḳçałı, آتلی atłı, بوينوزلی boynuzłu, جانلی cânłı, ﻪﺒﺟلی cebeli, ﺩا ﻪﻧلی dâneli, طومانلی dumanłı, كو ﻪﺷلی köşeli, مروتلی mürüvvetli, مصيبتلی musîbetli, صاچلی saçłı, صقاللی saḳałłı, صولو sułu, طاشلی taşłı, دادلی tatłı gibi.

Sıfatlar bir varlığı niteleyen ya da türlü yönlerden belirten kelimelerdir. Sıfatların adlardan farkı, varlıkları gösteren değil, onlara bağlı kavramlar olmalarıdır. Bu yüzden bir sıfat bir adın önünde niteleyici ve belirtici olarak bulunduğunda çoğul eki almadığı gibi durum ve iyelik ekleri de almaz. Ancak sıfatlar ad ve zamir gibi de kullanılabilir. O zaman anlattığı niteliği taşıyan adın yerine geçer, bir adın söz içindeki işleyişini yüklenir.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap A şıkkıdır.

B şıkkındaki uşbu kitap tamlaması niteleme değil belirtme sıfat tamlamasıdır. Bu nedenle doğru cevap B şıkkıdır.

Bir nesnede bulunan niteliğin yoğunluğu başka bir nesneye göre fazla, birden çok nesneye göre ise en üst derecede olabilir. İlki göreli (nisbî) fazlalık derecesi, ikincisi ise salt (mutlak) fazlalık, yani üstünlük derecesidir. Her ikisi de karşılaştırmaya dayanır, bu yüzden sıfatların derece gösteren bu şekillerine karşılaştırma sıfatları denir.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap C şıkkıdır.

A, B, C ve E şıklarındaki karşılaştırma sıfatları Türkçe kökenliyken, D şıkkındaki sıfat Arapça kökenlidir bu nedenle diğerlerinden farklıdır. Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap D şıkkıdır.

E şıkkındaki Türkçe karşılaştırma sıfatı eskirek "daha eski" anlamına gelirken ona karşılık olarak verilen müşkilter "daha zor anlamına gelmektedir. Bu nedenle doğru cevap E şıkkıdır.

Nitelik yoğunluğunun bir kişi ve nesnede yüksek, çok yüksek ve pek yüksek derecelerde bulunduğu karşılaştırmaya dayandırılmaksızın da anlatılabilir. Bu anlatımı taşıyan sıfatlar berkitme sıfatlarıdır.

Bu bilgi doğrultusunda doğru cevap A şıkkıdır.

A, C, D ve E şıklarındaki berkitme sıfatları Türkçe kökenliyken B şıkkındaki berkitme sıfatı Farsça kökenlidir bu nedenle diğerlerinden farklıdır. Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap B şıkkıdır.

C şıkkındaki Türkçe berkitme sıfatı yeyegen "çok yiyen" anlamına gelirken ona karşılık olarak verilen Arapça berkitme sıfatı miksâr "çok konuşan" anlamındadır. Bu nedenle doğru cevap C şıkkıdır.

A, B, C ve E şıklarındaki küçültme sıfatları Farsça kökenliyken D şıkkındaki küçültme sıfatı Arapça kökenlidir. Bu nedenle diğerlerinden farklıdır. Bu bilgi doğrultusunda doğru cevap D şıkkıdır.

A, B, C ve D şıklarındaki küçültme sıfatları Türkçe kökenliyken E şıkkındaki küçültme sıfatı Arapça kökenlidir. Bu nedenle diğerlerinden farklıdır. Bu bilgi doğrultusunda doğru cevap E şıkkıdır.

Diğerlerinin aksine sonuncusu, آقرق, akrak (daha ak), bir karşılaştırma belirtmesiyle ayrılır.