OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ II

Adları önce gösterdikleri varlıklara göre yoğun adlar ve yalın adlar olarak ikiye ayırırız. Yalın kavramların adı ile aynı cinsten olan teklerin oluşturduğu yoğun
bir varlık kümesinin ortak ya da her tekinin ayrı ayrı adıdır. Bunlara da cins adları (ortak adlar, cins isimler) deriz:
انسان insân, حيوان hayvân, رجل recül “erkek”, زن zen “kadın”, قوش ḳuş, طري tayr “kuş”, مسك semek “balık”, اينك inek, كوكرجني göğercin “güvercin”, دجاجه decâce “tavuk”, جام câm “kadeh”, صفا safâ, كدر keder, حزن hüzn, بيم bîm “korku”, سوكی sevgi, ضرورت zarûret, صعوبت su‘ûbet “güçlük”, خوان hân “sofra”, ميوه meyve, تفاح tüffâh “elma”, نان nân “ekmek”, آب âb “su”, ادراك idrâk, بيلش biliş, يوريش yürüyüş, هجوم hücûm gibi.

Bir Arapça kelimenin dişil olduğu sonunda bulunan şu harflerden anlaşılır:
1. Kelimenin kök harfi olmayan, bulunduğu son hecede kök harfi ile birlikte -et ve -ât gibi okunan ت , ات ile a, e gibi okunan ه , ه  :مجيله ,“vuruşlar “darebât ضربات ,harekât حركات ,zulmet ظلمت ,fırsat فرصت ,emânet امانت Cemîle (kadın adı), نظميه Nazmiye (kadın adı), اراده irâde, عباره ibâre, غايه âye. Daha önce ه , ه‘ nin Arapça’da ة , ة) yuvarlak te) biçiminde yazıldığını ve -tun olarak okunduğunu görmüştük. Osmanlı Türkçesi’nde bu gibi kelimeler hem ت ile, hem de ة , ة ile, yani iki şekilde yazılabilir ve okunabilir.

Arapça'da dişil kelime kurallarının dışındaki kelimeler erildir.

Arapça’da da kırık çoğul denilen çoğulların çoğulları vardır: Örnek olarak كالب kilâb ve اكلب eklüb, “köpek” anlamındaki كلب kelb’in iki kırık çoğuludur. Bunların çoğulları da كالبات kilâbât ve اكالب ekâlib’dir. Aynı şekilde “el” demek olan يد yed’in çoğulu ايدی eydî, bunun da çoğulu ايادی eyâdî’dir. Osmanlı Türkçesi’nde يد yed’in kullanılan çoğulu bu olmuştur. Kimi kırık çoğulların ise ikinci çoğul kalıpları bulunmaz. Bunların ikinci çoğulları kurallı çoğul ekleriyle yapılmıştır: صواحبات savâhibât “savâhibler, yani sâhibeler, kadın arkadaşlar” gibi.

yeniçeriyân, çiftlikât, gidişât, gelişât, erât, topçıyân, işâreciyân “kandilciler, kandil yakan bir görevli sınıfı”, cevâhirciyân gibi. (-ân Farsça’nın iki çoğul ekinden biridir.)
Ayrıca, Türkçe -ler ekiyle yapıldığı gibi, aynı eklerin çoğul durumdaki kelimelerede getirilmesi yoluyla yapılmış katmerli çoğul biçimler vardır: meşâyıh “şeyhler, yaşlı kimseler; tarikat önderleri; bilgin kimseler; sultan camilerinde görevli vaizler” =meşâyıhân, cevârî “cariyeler” = cevâriyân, cevâmi‘ “camiler” =cevâmi‘hâ,  bâğât “bağlar” = bağavât gibi. (-hâ Farsçanın iki çoğul ekinden diğeridir.)

Eril kurallı çoğullar: Bunlar Arapça’da kelimenin sonuna, söz içinde yalın ve çekimli durumda bulunmasına göre, ون- ûn ve ين- în getirilerek yapılır:
مسلمون müslimûn, مسلمني müslimîn gibi.
Osmanlı Türkçesi’ne alınan bu tür çoğullarda bu ayırım gözetilmemiş, yaygın
olarak ين- în’li biçimler kullanılmıştır: حاضرون hâzırûn, ama مسلمني müslimîn, كاتبني kâtibîn, حمدثني muhaddisîn “hadis bilginleri”, ظاملني zâlimîn “haksızlık edenler”

Dişil kurallı çoğullar: Bunlarda kelime sonuna ات– ât getirilir. Sonunda dişilik
harfleri (ه ت , ی , اء (bulunan bütün cins adları ile harf adlarının, ay adlarının,
üç harften çok harfi bulunan bütün mastarların ve çoğulları ad olarak kullanılan sıfat-fillerin çoğulu böyle yapılır:
آيات âyât, صحروات sahravât “sahralar”, مساوات semâvât “semalar”, صيحات sayhât
“sayhalar, çığlıklar”, مؤمنات mü‘minât “mü‘minler” معجزات mu‘cizât “mucizeler”, وقوعات vuḳû‘ât, كماالت kemâlât, اخراجات ihrâcât, تدريسات tedrîsât, تبدالت tebeddülât “başkalaşmalar”, انقالبات inḳılâbât “değişmeler”, احتماالت ihtimâlât, تظاهرات tezâhürât, معامالت mu‘âmelât, استحصاالت istihsâlât, موجودات mevcûdât, خملوقات mahlûḳât, كائنات kâ‘inât gibi.

Türkçe’deki adların karşılığı olan kelimelere Arap gramercileri “sıfat alabilen”, “bir sıfatla vasıflanmış” anlamlarında mevsûf isimler ve men‘ût isimler adını vermişlerdir. Bunlar cins adları ve özel adlar olmak üzere iki bölükte toplanırlar:
1. Cins adları. Bunlar donuk (فرس feres “at”, خنل nahl “arı”, جبل cebel “dağ”, شجر şecer “ağaç” gibi) ya da türetilmiş (جامع câmi‘ “toplayan, bir araya getiren”, مشجر meşcer “ağaçlık”, مزرعه mezra‘a “tarla” gibi) olabilir.
• Cins adları ayrıca yoğun (müşahhas) adlar (بيت beyt “ev, مسك semek “balık”, اسد esed “arslan”, شجر şecer “ağaç” gibi) ve yalın (mücerred) adlar (حب hubb “sevgi”, عقل aḳl “akıl”, نفرت nefret gibi) olmak üzere ikiye ayrılabilir.
2. Özel adlar. Tek bir varlığı gösteren bu adlara alem denir: علی Alî, مدينه Medîne, عبدهلل Abdullâh gibi.
“Baba” anlamında ebû ve “anne” anlamında ümmü kelimeleriyle ad takımı kalıbında yapılmış künyeler (ابوبكر Ebû Bekr “Bekir’in babası”, كلثوم ام Ümmü Külsûm “Külsüm'ün annesi” gibi) ile takma adlar (lakaplar) da (نورالدين Nûreddîn “dinin ışığı”, فخرالدين Fahreddîn “dinin övüncü” gibi) özel ad sayılır.

Kılıcı (Fail) Adları: Belli kalıplarla türetilmiş Arapça kılıcı adları Osmanlı
Türkçesi’nde çok kullanılmıştır. Bir işi sürekli ve çok yapanı, bir işi yapmayı alışkanlık edineni, bir iş göreni, bir meslek sahibini gösteren bu adlar Arapça’da fiillerden belli kalıplarla yapılmıştır. Aynı kalıplarla yapılan berkitme ve alışkanlık sıfatlarının birtakımı da ‘bir işi sürekli yapan’ anlatımıyla meslek adı olarak kullanılır:
مداح meddâh, محال hammâł, بقال baḳḳâł “sebzeci, yeşillik satan”, قصاب ḳassâb “kasap”, عطار attâr “güzel kokular satan, baharatçı”, دالك dellâk “tellak”, دالل dellâl “tellal”, سراج serrâc “saraç”, سقا saḳḳâ “saka”, صراف sarrâf, صياد sayyâd “avcı”, خطاط hattât, جراح cerrâh, خالج hallâc “pamuk atıcı”, بزاز bezzâz “bezci, kumaşçı”, جنار neccâr “marangoz”; معمار mi‘mâr; عامل âlim, آمر âmir “buyuran, buyurucu”, سامع sâmi‘ “dinleyici”, جاهل câhil, كاتب kâtib “yazıcı”; خمرب muhbir “haber verici”, مسلم müslim “İslâm dinini kabul eden”; مرتب mürettib “dizgici, dizici”, مؤسس mü‘essis “kurucu, temellendirici”; خمارب muhârib “savaşçı”; مستحسل müstahsil “bir sonuç ve ürün elde eden, üretici” gibi.

“Acemler عجملر” kelimesi özel ad iken diğerleri cins adlardır. Doğru yanıt “”C” şıkkıdır.

“insân انسان” kelimesi cins ad iken diğerleri özel adlardır. Doğru yanıt “E” şıkkıdır.

Türkçe’de kelimeleri erkek ve dişi oluşlarına göre türlere ayıran ek yoktur. Farsça’da da erkek-dişi ayırımı bulunmaz. Arapça’da ise kelimeler gösterdikleri varlıkların erkek ya da dişi oluşuna göre eril (müzekker) ve dişil (müennes) olmak üzere ikiye ayrılır. Doğru yanıt “C” şıkkıdır.

Erkek sınıfından varlıkları gösterdiği hâlde dişillik belirten harfleri taşıyan kelimeler vardır. Örneğin: Zekeriyyâ (erkek adı) gibi زكريا , Mu‘âviye (erkek adı) معاويه gibi. Bunlara sözde (lafzî) dişi denilir. Doğru yanıt “D” şıkkıdır.

Dişi, ya da dişi sayılan bir varlığı gösterdiği hâlde dişillik belirten harfleri bulunmayan kelimeler: ارض arz “yer yüzü”, شمس şems “güneş”, مريم Meryem (kadın adı) gibi. Bunlara da anlamca (ma‘nevî) dişi denilir. Doğru yanıt “A” şıkkıdır.

Arapçada harf adları, ay adları ve insan dışındaki canlı varlıkların topluluk adları dişil sayılır. Doğru yanıt “C” şıkkıdır.

Osmanlı Türkçesi’nde de kullanılan Arapça kökenli “kefere كفره ya da küffâr كفار” kelimeleri  “kâfirler كافرلر” manasına gelmektedir ve tekili “kâfir” kelimesidir. Doğru yanıt “A” şıkkıdır.

Üserâlar اسرالر = ”üserâ “esirler اسرا kelimesinin, eşyâlar اشيالر = eşyâ “şeyler nesneler اشيا kelimesinin, emvâller امواللر = ”emvâl “mallar اموال kelimesinin, tüccârlar تجارلر = “tüccâr, tâcirler”, ticaretle uğraşan kimseler تجار kelimesinin çoğulunun Osmanlı Türkçesi’nde tekrar çoğul yapılmış halidir. Doğru yanıt “B” şıkkıdır.

Dişil kurallı çoğullar: Bunlarda kelime sonuna ات –ât getirilir. Sonunda dişilik harfleri (اء , ی , ت ه) bulunan bütün cins adları ile harf adlarının, ay adlarının, üç harften çok harfi bulunan bütün mastarların ve çoğulları ad olarak kullanılan sıfat-fillerin çoğulu böyle yapılır. مؤمنات mü‘minât “mü‘minler” kelimesi de bunlardan biridir. Doğru yanıt “C” şıkkıdır.

Eril kurallı çoğullar Arapça’da kelimenin sonuna, söz içinde yalın ve çekimli durumda bulunmasına göre, ون -ûn ve ين -în getirilerek yapılır. kâtibîn كاتبين kelimesi de bunlardan biridir. Doğru yanıt “A” şıkkıdır.

insan anlamında, güvercin anlamında,    meyve anlamında ve hücum anlamında cins adlarındanken

Bayram anlamında olup özel adlardandır. Doğru yanıt C'dir.