KELİME SINIFLARI V: TAKILAR, BAĞLAMALR VE ÜNLEMLER

Takılar kendilerinden önceki isimle birlikte bir öbek oluşturur. Bu öbeğe takı öbeği diyoruz. Takı öbekleri söz içinde sıfat, çoklukla da zarf hükmünde bulunurlar; böylece bir sıfat ve zarfın üstlenebileceği bütün görevleri üstlenirler.

Kök (asıl) Takılar; 2. Türemiş Takılar olarak iki bölüğe ayırabiliriz. Kök takılar sayıca azdır. Türemiş takılar isimlerden çekim ekleriyle, fiillerden zarffiil ekleriyle yapılmışlardır. Her ikisi de söz içinde işleyiş bakımından aslında zarftır. Demek ki zarflar aynı zamanda takı olarak kullanılan kelimelerdir.

ايله ile.Konuşma dilinde bir ek gibi ünlü uyumu kanunlarına uyar, söylenişi çeşitlenir. O zaman yazılışı da söylenişine uygun biçimler alır: آدمله adam-ıła, عشقله aşḳ-ıła, آسانلغيله âsânłı-ıła, دوستله dost-uła, سوزله söz-üle, پارهيله parayıła, كيجهيله gece-yile gibi.

Arapça’dan alınmış مثللی / مثللو misilli/misillü kelimesi de bu dönemde takı işleyişiyle
gibi yerine kullanılmıştır: آدملر مثللی بو bu misilli (âdemler/adamlar) gibi.

“İçinde, arasında” anlamlarında yer bildiren bir takıdır. İşleyişçe bulunma durumu
ekine benzer. Az kullanılmış, dönem sonunda kullanımdan düşmüştür: ايچره دريا deryâ içre, ايچره روضه ravza “bahçe” içre gibi.

Bunlar zaman ve yer yön (mekân) bakımından sınırlayış ilişkileri kurarlar, doğrudan karşılaştırmalar yaparlar. Yönelme ekinin anlattığı yöneliş, zıtlık, uygunluk gibi anlatımları pekiştirmeye veya açık duruma getirmeye yararlar.

Anlamı: gelince ( كلنجه بوزمانه bu zemâna gelince=gelinceye kadar)

Kurdukları ilişki ekin kendi anlatımlarına uygun olarak daha çok zaman, yer ve yön bakımındandır. Ayrıca ekin bildirdiği anlamı pekiştirmeye ve kesinleştirmeye yararlar. Sebep,sonuç, ayrıksılık gibi ilişkileri de gösterirler.

ه üstüne, اوستنده üstünde (: اوستنده اسكمله iskemle üstünde), اوزرنده üzerinde, اوزرينه üzerine, فوقنده fevḳında,آلتنه altına, آلتنده altında, آلتندن altından, حتتنده tahtında “altında”, yanından يانندن ,yanında ياننده ,yanına ياننه yaḳınında ياقننده öñünden اوكندن ,öñünde اوكنده ,öñüne اوكنه
dâhılinde داخلنده ,derûnunda دروننده ,içerisinde ايچريسنده ,içinde ايچنده ,içine ايچنه خارجنده ,dışarısında طيشاريسنده ,taşrasında طشرهسنده ,dışında طيشنده ,taşında طشنده hâricinde, بريوننده bîrûnunda “dışında” ,ardında آردنده muḳâbelesindeمقابلهسنده ,müḳâbilinde/muḳâbilindeمقابلنده ,ḳarşısında قارشيسنده / قارشوسنده müḳâbelesinde ,nezdinde نزدنده ,ḳıtında قتنده ,ḳatında قاتنده ,yanımda يامنده ,etrâfında اطرافنده ,etrâfına اطرافينه ,yanına çevre چوره ياننه ,çevresine چورهسنه
استانبولكاوته ياقاسنده :) yaḳasında öte اوته ياقاسنده ,(yalısında Tuna طونه ياليسنده :) yalısında ياليسنده
İstanbul’un öte yaḳasında), مابيننده ,“arasında “beyninde بيننده ,arasında آرهسنده ,miyânında مياننده ,ortasında اورتهسنده mâbeyninde “arasında” ,huzûrunda حضورنده ,öñünde اوكنده
,ilerisinde ايلريسنده ,ötesinden اوتهسندن ,ötesinde اوتهسنده ,(başından çeşme چشمه باشندن :) başından باشندن ,dibine ديبينه arasında آرهسنده ,arasına اراسنه ,tarafından طرفندن ,haḳḳında حقنده ,yołuyła يوليله ,eliyle اليله ,sırasıyła صرهسيله ,sebebiyle سببيله ,dołayısıyła طوالييسيله muḳtezâsınca مقتضاسنجه ,gereğince كركنجه بوينجه boyunca gibi.

بTürkçe’de karşılığı çoğu kez bulunma (-de) eki ve ile, için, yanında takılarıdır. Yeminde
“için, adına” anlamını verir:ق bi'l-ittifâḳ “ittifakla”, بنفسه bi-nefsihî “kendisi, kendi kendine”, باجلمله bi'l-cümle “hep, hepsi, bütün”, بالعكس bi'l-aks “tersine”.

"و" Bu da yemin sözü olan vałłâhi kelimesinde için anlamıyla kullanılır.

ق fevḳ “üst”: Türkçe'nin bir tür takı öbeğindeki ῾üstünde, üzerinde, üstünden’ takılarına karşılıktır:العاده فوق fevḳa'l-âde “olağanın üzerinde, alışılagelenin dışında”.

لدی ledâ “yan, kat”: Türkçe’nin -de ekine, ayrıca yanında, katında takılarına karşılıktır.

Farsça’nın ön takıları da Osmanlı Türkçesi’nde ancak yer aldıkları birleşik kelimelerde
bulunur. Bunların bir bölüğü kök takı, bir bölüğü ise takı gibi kullanılmış olan zarf işleyişinde kelimelerdir.

ري ğayr- “başka, kendisi olmayan, öyle olmayan”: Arapça’dır. Farsça’da adtakımı (isim
tamlaması) kalıbındaki belirtme öbeklerinde belirtilen (tamlanan) olarak yer almıştır. Bunlar aslında Türkçe’nin ayrılma durumu isteyen başka zarfıyla yapılmış takı öbeklerine karşılıktır: غريعادل ğayr-i âdil “adalete uygun olmayan”, غريمعني ğayr-i mu‘ayyen “belirsiz, nitelenemez”, غريمستعمل ğayr-i müsta‘mel “kullanıma gelmez, kullanışsız”

Türkçe’nin yukarıda tanıdığımız yer yön, zaman, çağ bildiren kelimelerine yönelme, bulunma ve ayrılma ekleri getirilerek yapılmış takılarına benzerler. Onların bir belirsiz adtakımının sonunda yer alarak takı öbekleri oluşturması gibi, takı öbekleri oluştururlar. Bu takı öbekleri de kuruluşça Türkçe’nin adtakımına benzer. Ancak Farsça kurallı bu ad takımlarında bunlar Türkçe’dekinin tersine olarak önce gelir. Bunların çoğu cümlede zarf işleyişindedir.

ی berây “için” (=yüzünden, sebebiyle. Farsça tamlama kalıbında tamlanan olarak)
خدا برای berây-i Hudâ “Allah için”, مصلحت برای berây-i masłahat “iş sebebiyle”

Ałłâh göstermesin الله كوسترمسون

Farsça’nın çağırma ünlemleri ای ey, iy ile adların sonuna gelip uzun okunan elif (ا'(tir. İy gibi okunduğunda uzun bir ünlü ses (= î) değerindedir. Arapça’nın seslenme ünlemi يا yâ ise Farsça ve Türkçe’ye alınmış ve üç dilde ortak bir ünlem olarak kullanılmıştır.