OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ II - Deneme Sınavı - 11

a. Eylemin gerçekleşmesi ile ilgili anlam özellikleri
Fiillerde, eylemlerin başlangıç, süre içinde gerçekleşiş ve bitiş olmak üzere üç aşamada
gerçekleştiğini belirten bir anlatım özelliği bulunduğu görülür:
1. Kimi fiiller bir eylemin başlangıç aşamasını, daha doğrusu gerçekleşmesi için süre
gerekmeyen bir oluş ve kılışı bildirir:
باشالمق başłamaḳ, امچق açmaḳ, چيقمق çıḳmaḳ, كريمك girmek gibi.
2. Kimi fiiller sürerlik bildirir. Bunlarda kılış ve oluş belli bir süre içinde gerçekleşir
ya da işin/eylemin gerçekleşmesi için belli bir süre gereklidir: اولغونلشمق ,büyümek بويومك uyumaḳ اويومق ,yemek) yemek (ييمك ,pişmek پيشمك ,tutmaḳ طومتق ,çałışmaḳ چالشمق ,yürümek يورميك ,ḳoşmaḳ قومشق ,ołgunłaşmaḳ ḳaynamaḳ, اوزامق uzamaḳ gibi.
3. Kimi fiiller ise, gerçekleşmesi süre isteyen bir eylemin bitiş aşamasını anlatır; daha
doğrusu, süregelen bir eylemin sona erişindeki gerçekleşmeyi bildirir: اوتورمق ,bıraḳmaḳ برقمق ,yorułmaḳ يورملق ,tükenmek دوكنمك ,durmaḳ طورمق ,bitmek بيتمك oturmaḳ gibi. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Geçişli fiillerde eylem dışa dönüktür; eyleyen (özne), eylemini bir nesne üzerinde gerçekleştirmekte, böylece bir nesne etkilenmektedir:سومك sevmek سومك ,içmek ايچمك ,getirmek كتورمك ,kapamaḳ قاپامق ,açmaḳ آمچق ,ḳırmaḳ قريمق, ييمك yemek gibi.
Geçişsiz fiillerde ise, gerçekleşen eylem, yalnızca eyleyenle ilgilidir. Başka bir deyişle,
eyleyenin, gerçekleştirdiği eylemle bir kişi/nesne üzerinde herhangi bir etkide bulunması
söz konusu değildir: اوتورمق oturmaḳ, كلمك gelmek, باقمق baḳmaḳ, اومچق uçmaḳ gibi. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Geçişli fiillerde eylem dışa dönüktür; eyleyen (özne), eylemini bir nesne üzerinde gerçekleştirmekte, böylece bir nesne etkilenmektedir: سومك,sevmek سومك ,içmek ايچمك ,getirmek كتورمك ,kapamaḳ قاپامق ,açmaḳ آمچق ,ḳırmaḳ قريمق yemek gibi.
Geçişsiz fiillerde ise, gerçekleşen eylem, yalnızca eyleyenle ilgilidir. Başka bir deyişle,
eyleyenin, gerçekleştirdiği eylemle bir kişi/nesne üzerinde herhangi bir etkide bulunması
söz konusu değildir: اوتورمق oturmaḳ, كلمك gelmek, باقمق baḳmaḳ, اومچق uçmaḳ gibi. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Durum ve oluş fiilleri genellikle geçişsizdirler:
طوميق ,bułaşmaḳ بولشمق ,pişmek پيشمك ,oturmaḳ اوتورمق ,yatmaḳ يامتق ,beklemek بكلمك doymaḳ, صارارمق sararmaḳ, بويومك büyümek, بويلنمق boyłanmaḳ gibi.
Bununla birlikte kimi fiiller, çeşitlenmiş sözlük anlamlarına göre, hem geçişli, hem geçişsiz özellik gösterirler. Bunlara ortada fiiller denir:
طوپالمق topłamaḳ “1. nesneli: ekin, çiçek, … biriktirmek, 2. nesnesiz: şişmanłamaḳ”;
كچمك geçmek “1. nesneli: dereyi, köprüyü, … geçmek, 2. nesnesiz: aşağıdan, üstten, …
geçmek gibi. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Çatı eklerinden -l-, -n-, -r-, -ş-, -t- ünsüzle biten köklere bir bağlantı ünlüsüyle eklenir. Bu
ünlü, kalıplaşan klasik yazımda gösterilmemiş, yani karşılığı olan bir harfle belirtilmemiştir:
صاتلمق sat-(ı)ł-maḳ, بولنمق buł-(u)n-maḳ, بيلنمك bil-(i)n-mek, طاقنمق tak-(ı)n-maḳ, كينمك
gey-(i)n-mek, اورمشق vur-(u)ş-maḳ, اوچشمق uç-(u)ş-maḳ, آقتمق aḳ-(ı)t-maḳ, قورقتمق ḳork-(u)-tmaḳ gibi.
Ancak dönemin sonlarında, uyuma bağlı olarak ı, i söylendiği kelimelerde ی ye ile; u,
ü söylendiği kelimelerde و vav ile gösterilmiştir:
.gibi قورقومتق ,اورومشق ,آقيتمق ,كيينمك ,بيلينمك ,بولومنق ,صاتيلمق
Fiile ettiren görünüşü (geçişsiz fiillerde olduran görünüşü) kazandıran eklerden biri
olan, Osmanlı Türkçesi yazımında tek şekille (در (yazılan ek, söyleyişte, eklendiği tabana
göre uyum kanunlarına uymuş olarak çeşitlenir; -dır-, -dur-, -dir-, -dür-/-tır-, -tur-, -tir-,
-tür- olmak üzere 8 türlü okunur:
آلدرمق ał-dır-maḳ, بيلدرمك bil-dir-mek, بولدرمق dur-dur-maḳ, اولدرمك öl-dür-mek, آچدرمق
aç-tır-maḳ, ايتدرمك et-tir-mek, قوشدرمق ḳoş-tur-maḳ, اوشوشدرمك üşüş-tür-mek gibi. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Tasvir fiillerinden olan yeterlik fiillerinin olumsuz görünüşünde tabandan sonra gelen
zarffiil ekleri de harfle gösterilmiştir:
بيلهمهمك ,بيلهممك bil-eme-mek, ايستيهممك iste-yeme-mek, آلهمهمق ,آلهمامق ał-ama-maḳ,
آكاليهمهمق añła-yama-maḳ gibi. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Sıfatfiiller de tamamlanmamış bir yargının yüklemi olurlar. Bu cümlelere sıfatfiil cümlesi deriz.
• Bir sıfatfiil cümlesi en çok bir bağımsız cümlenin üyelerinden birinin sıfatı olarak
iş görür:
سوندرلهمدی دورلو بر اورمان يانان بری كوندن اوچ Üç günden beri yanan orman bir türlü söndürülemedi.
.keserler horozu öten Vakitsiz وقتسز اوتن خروسی كسرلر
• Sıfatfiil cümleleri, tıpkı bir ad gibi, bağımsız bir cümlede bir zamirin yerini de
tutabilir. Bu durumda yalın ya da çekimli şekilleriyle cümlenin üyelerinden biri
olur:
.ałır yoł ḳałḳan Erken اركن قالقان يول آلري
.ḳovarłar köyden doḳuz söyleyeni Doru طوغرو سويلينی طوقوز كويدن قووارلر
.kuşananıñ ḳıłıç, bileniñ İş ايش بيلنك قيليچ قوشانانك
آيرملشه يارندن ويرسون صربلر موالم Mevlâm sabırłar versin yârinden ayrıłmışa. gibi.
• Bir sıfatfil cümlesi bağımsız cümlenin öznesi olduğunda, onu adıyla değil de eylem
niteliğiyle tanıtır. Bu durumda bağımsız cümlede özne, herhangi bir anlatımıyla,
belirsiz zamir yerindedir:
.hâzırłar ḳıłıfını çałan Minâreyi منارهيی چاالن قيليفينی حاضرلر
يانلري چوق بيلن چوق Çoḳ bilen çoḳ yanıłır gibi. Doğru yanıt B seçeneğidir.

مقسزين- maḳsızın/مكسزين- meksizin:

وزره مق- maḳ üzere/üzre/اوزره مك- mek üzere/üzre

ايكن iken, كن- ken

دقجه- dıḳça/-duḳça , دكجه- dikçe/ -dükçe

Doğru yanıt A seçeneğidir.

Sıfatlar bir varlığı niteleyen ya da türlü yönlerden belirten kelimelerdir. Sıfatların adlardan farkı, varlıkları gösteren değil, onlara bağlı kavramlar olmalarıdır. Bu yüzden bir sıfat bir adın önünde niteleyici ve belirtici olarak bulunduğunda çoğul eki almadığı gibi durum ve iyelik ekleri de almaz. Ancak sıfatlar ad ve zamir gibi de kullanılabilir. O zaman anlattığı niteliği taşıyan adın yerine geçer, bir adın söz içindeki işleyişini yüklenir.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap A şıkkıdır.

Bunlar varlıkların sahip oldukları nitelikleri gösteren sıfatlardır. Bir varlık adının önünde yer aldıklarında onu bir niteliğini göstererek nitelemiş olurlar:
يول اوزون uzun yoł, قماش اكلی eñli ḳumaş, كچيد طار dar geçit, حكايه معلوم ma‘lûm hikâye,
فورطونه شدتلی şiddetli fırtına, فكر پارالق parłaḳ fikir, روزگار موافق muvâfıḳ rüzgâr “uygun yel”, كامل انسان kâmil insan, اولغون آدم ołun adam gibi.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap B şıkkıdır.

Osmanlı Türkçesi’nde Arapça’dan ve Farsça’dan alınmış türemiş sıfatların çoğunun karşılığı Türkçe’nin niteleme sıfatlarıdır. Ayrıca isimlerden niteleme sıfatları üreten Türkçe ekler, her biri bir isim tabanı olan Arapça ve Farsça adlara da iliştirilmiş ve pek çok niteleme sıfatı yapılmıştır:
عجبلی/ عجبلو acepli “şaşılacak, garip”, عدالتلو/ عدالتلی adâletli “doğru”, عالمتلی alâmetli “nişanlı”, عمللی amelli “ırgat, işçi; suçlu; etkili”, باللی belâłı “belâya uğramış, zavallı”, /بصريتلو بصريتلی basîretli, عاطفتلی/ عاطفتلو âtıfetli “şefkatli, yavaş huylu”, شدتلی şiddetli, مرمحتلی merhametli; آفتلو/ آفتلی âfetli “zavallı, belâya uğramış”, آرزولو ârzûłu, آزادلی âzâdłı “salıverilmiş”, /خبتلو خبتلی bahtłı “talihli”, آتشلی âteşli, دردلی dertli, رنكلی/ رنكلو renkli gibi.

Bir nesnede bulunan niteliğin yoğunluğu başka bir nesneye göre fazla, birden çok nesneye göre ise en üst derecede olabilir. İlki göreli (nisbî) fazlalık derecesi, ikincisi ise salt (mutlak) fazlalık, yani üstünlük derecesidir. Her ikisi de karşılaştırmaya dayanır, bu yüzden sıfatların derece gösteren bu şekillerine karşılaştırma sıfatları denir.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap D şıkkıdır.

Osmanlı Türkçesi’nde -rak/-rek ekiyle yapılmış karşılaştırma sıfatları vardır. Niteliğin hem fazlalık, hem üstünlük derecelerini gösteren bu ekle yapılmış sıfatlarla özellikle XVI. yüz yıl metinlerinde çok karşılaşılır. Vurgusuz olan bu ekin kullanımı sonraki yüz yılların yazı dilinde giderek azalmıştır. Konuşma dilinde varlığını uzun süre koruduğu anlaşılmaktadır:
آقرق aḳraḳ “daha ak, en ak”, آلچغرق ałçaraḳ, آلچقرق ałçaḳraḳ, بولرق bołraḳ, قواليرق
ḳołayraḳ, اولورق ułuraḳ, ياقينرق yaḳınraḳ, بيوكرك büyükrek “daha büyük, en büyük”, كيچريك kiçirek “daha küçük, en küçük”, كچوكرك küçükrek, اكشريك ekşirek, اسكريك eskirek, كنجرك gençrek, كوتورك kötürek, يكرك yeğrek, يوجهرك yücerek, يوكسكرك yüksekrek gibi.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap E şıkkıdır.

Farsça’da sıfatların fazlalık ve üstünlük derecelerini yapan iki son ek vardır: -ter ve -terîn. Bu eklerle Farsça ve Arapça sıfatlardan yapılmış derecelendirme sıfatları da Osmanlı Türkçesi metinlerinde çok kullanılmıştır:
كمرت kemter “daha alçak; daha ufak” = ałçaḳraḳ, كمرتين kemterîn “en alçak, en kötü; en ufak”, هبرت bihter “daha iyi”, هبرتين bihterîn “en iyi” = Ar. a‘lâ, مهرت mihter “daha büyük” = büyükrek, Ar. ekber, منتر nemter “daha sulu”, نزديكرت nezdîkter “daha yakın” = yaḳınraḳ, نزديكرتين nezdîkterîn “en yakın”, نيكرت nîkter “daha iyi”, نيكرتين nîkterîn “en iyi”, سزاورتر sezâverter “daha lâyık” = Ar. elyaḳ, سزاوارترين sezâvârterîn “en lâyık” = Ar. elyaḳ, پسترت pestter “daha alçak”, مهمرت
mühimter “daha önemli” = Ar. ehemm, مهمرتين mühimterîn “en önemli” = Ar. ehemm, مشكلرت müşkilter “daha zor”, مشكلرتين müşkilterîn “en zor”, نامدارتر nâmdârter “daha namlı”, نامدارترين nâmdârterîn “en namlı” gibi.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap A şıkkıdır.

Nitelik yoğunluğunun bir kişi ve nesnede yüksek, çok yüksek ve pek yüksek derecelerde bulunduğu karşılaştırmaya dayandırılmaksızın da anlatılabilir. Bu anlatımı taşıyan sıfatlar berkitme sıfatlarıdır.

Bu bilgi doğrultusunda doğru cevap B şıkkıdır.

Ekler ve zarflarla yapılmıştır. Fiilden -ağan/-egen;-ḳan/-ken, -ğan/-gen; -ḳın/-kin, -ğın/-gin ve -ḳıç/-kiç -ğıç/-giç ekleriyle türetilmiş berkitme sıfatlarıyla XVI. yüz yıl metinlerinde çokça karşılaşılır. Bunların -an/-en ekiyle türemiş sıfatlardan (sıfat-fiillerden) farkı, fiilin belirttiği kılışın kılan (fail, özne) tarafından çok, sürekli, huy ve alışkanlık hâlinde yapıldığını anlatmasıdır. Osmanlı Türkçesi’nde berkitme ve alışkanlık sıfatları kılıcı (fail) sıfatlarının başına çok, pek, gâyet, hep, dâim, dâimâ, durma, durmadan, her dem gibi zarflar getirmek yoluyla da yapılmıştır.  Berkitme sıfatlarının Türkçe’de başka biçimleri de vardır, bunlar da bu dönemde kullanılmıştır.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap C şıkkıdır.

Birden çok kalıpla fiilden türetilmiş sıfatlardır. Türetme kalıplarına mübâlağa kalıpları, bu kalıplarla türetilmiş sıfatlara da mübâlağa sıfatları denir. Türkçe berkitme sıfatlarına karşılık olan bu sıfatlara da Osmanlı Türkçesi metinlerinde çok yer verilmiştir:
سياح seyyâh “çok gezen” = gezegen, كذاب kezzâb “çok yalancı”, خالق hallâḳ “her şeyi yaratan, durmadan yaratan, Tanrı”; عالمه allâme “çok bilen, bilgin”; غيور ayûr “çok çalışan” = çałışḳan, ولود velûd, “doğurgan”, كتوم ketûm “sır saklamayı alışkanlık edinen”, اكول ekûl “çok yiyen, boğaz kulu” = yeyegen: مكثار miksâr “çok konuşan, durmadan konuşan” = ḳonuşḳan; عليم alîm “her şeyi bilen, Tanrı”, اليم elîm “çok acı verici” = acıtḳan gibi.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap D şıkkıdır.

Bunlar,sıfatlardan -raḳ/-rek (vurgulu), -ca/-ce ,-ça/-çe (vurgulu), -cak/-cek ve -cıḳ/-cik ekleriyle yapılmışlardır: -raḳ/-rek ile: ; uzunraḳ اوزونرق ,küçükrek كوچوكرك ,eskirek اسكريك ,ekşirek اكشريك ,ałçaraḳ آلچرق -ca/-ce ,-ça/-çe ile: قباجه ,ıraḳça ايراقچه ,hoşça خوشجه ,güzelce كوزجله ,geççe كيچجه ,erkence اركنجه ,aḳça آقچه ḳabaca, پكجه pekçe, اوزوجنه uzunca, اوجوزجه ucuzca, ياقينجه yaḳınca; -caḳ, -çaḳ/-cek, -çek ile: ;soucaḳ صوغوجق ,küçücek كچوجك ,büyücek بيوجك ,ałçacaḳ آلچاجق -cıḳ/-cik ile: yüksecik يوكسجك ,yumşacıḳ يومشجق ,ıracıḳ اراجق ,biricik برجيك ,bircik برجك ,azacıḳ آزاجق gibi.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap E şıkkıdır.

Osmanlı Türkçesi’nde Arapça’dan ve Farsça’dan alınmış türemiş sıfatların çoğunun karşılığı Türkçe’nin niteleme sıfatlarıdır. Ayrıca isimlerden niteleme sıfatları üreten
Türkçe ekler, her biri bir isim tabanı olan Arapça ve Farsça adlara da iliştirilmiş ve
pek çok niteleme sıfatı yapılmıştır.

Türkçe Karşılaştırma Sıfatları Osmanlı Türkçesi’nde -rak/-rek ekiyle yapılmış karşılaştırma sıfatları vardır. Niteliğin hem fazlalık, hem üstünlük derecelerini gösteren bu ekle yapılmış sıfatlarla özellikle XVI. yüz yıl metinlerinde çok karşılaşılır. Vurgusuz olan bu ekin kullanımı sonraki yüz yılların yazı dilinde giderek azalmıştır. Konuşma dilinde varlığını uzun süre koruduğu anlaşılmaktadır