OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ I

.

Hece ve aruz ölçüleriyle yazılmış şiirlerde ahengi sağlayan, ölçüleri oluşturan farklı sayıdaki birimler (kalıplar) bulunur. Hecede 2 dört (8); 2 dört, bir 3 (11) ya da bir 6, bir 5 (11) hecelik birimler, aruzda 4 mefâ‘îlün kalıbındaki ya da 3 fe‘ilâtün ile 1 fe‘ilün (fa‘lün) kalıplarındaki hece topluluklarının oluşturduğu birimler gibi ölçülere göre yazılmış şiiri okurken ahengi sağlayan hece öbeklerini birbirinden ayırırız. Buna ahenk durgusu (sekte) denir.

A seçeneğindeki gözlük, B’deki fırsatçılık, C’deki teklifsizce ve D’deki yırtınırcasına kelimeleri türemiş, ancak E seçeneğinde verilen  “delikanlı” kelimesi deli ve kanlı kelimelerinin birleşmesiyle oluşturulmuştur.

Kelimeler yalın biçimleriyle yalnızca sözlüklerde yer alabildikleri için bunlara sözlük kelimeleri de denir. B seçeneğindeki açılmaduk, C’de elindeki, D’de taşındagı “dışındaki”, E’de istiyor kelimelerinin hepsi çekim ekleri almışlardır. Oysa A seçeneğindeki boyacı kelimesi yapım eki almıştır ve sözlükte maddebaşı olarak bulunur.

Çekim eki almış bir kelime (isim ya da fiil) ile başka bir kelime arasında bir anlam ilişkisi kurulmuş olur, böylece kelime yalın biçiminden uzaklaşarak yeni bir biçim kazanır ve bu yeni biçimiyle gramerce birtakım özellikler gösterir. Bu yüzden kelimelerin çekim ekli biçimlerini gramer kelimeleri diye adlandırıyoruz.  A seçeneğindeki boyacı, B’deki gözlük, C’deki vefasız ve E’deki sürme kelimeleri yapım ekleriyle türetilmiş sözlük kelimeleridir. Oysa D’deki elindeki kelimesi sırasıyla 2. teklik şahıs iyelik, bulunma hâli ve aitlik eklerini almıştır. Bu seçenekte gramer kelimesi bulunmaktadır.

Türkçe kelimede düz ve yuvarlak ünlüler arasındaki kurallı benzeşmeye düzlük-yuvarlaklık uyumu diyoruz. Ayrıca dudak ünlülerinin benzeşmesine dayandığı için dudak benzeşmesi denildiği gibi, düz geniş ünlüleri etkilememesi, yani sınırlılığı yüzünden küçük ünlü uyumu olarak da anılır.

A seçeneğindeki belli kelimesi بللى, B’deki sallamak صاللمق, C’deki yellemek يللمك ve D’deki ıssız kelimesi اسسز, şekillerinde yazılır. Oysa E seçeneğindeki yassı kelimesi ياصى  biçiminde yazılır.

A seçeneğinde bulunan buracıkta kelimesinin yazımında ünsüz uyumu gösterilmemiştir. Diğer seçeneklerde bulunan çalgı, buldurdu, sevdi, tutkun kelimelerinde ise ünsüz uyumu görülmektedir.

Düzlük yuvarlaklık uyumu (dudak uyumu)na gelince; bu uyumun XVI. yüzyıl içinde gerçekleşmeye başladığını, sonraki yüzyıl içinde hızla gelişerek tamamlandığını söyleyebiliriz.

C seçeneğindeki j ünsüzü Türkçe'ye yabancı dillerden girmiş sınırlı sayıda kelimede bulunur (jâle ‘çiğ’, jülîde ‘dağınık’ gibi).

Türkçe kelimelerin sonunda patlamalı tonlu b, c, d, g ünsüzleri bulunmaz, bunların yerine tonsuzları olan p, ç, t, k sesleri bulunur: ديپ dip, تورد dört, ايتمك et-(mek), كوچ güç, چوق çoḳ, چكمك çek-(mek) gibi.

’’aş’’  Türkçe kelimelerde ünlü-ünsüze örnek olarak verilebilir.

Bir ünlüden ibaret ya da ünlüyle biten hecelere ‘’Açık hece’’ adı verilir. Bu nedenle oğru cevap B şıkkıdır.

Ünsüzle biten hecelere ‘’Kapalı hece’’ denilir. Bu nedenle doğru cevap C şıkkıdır.

Kelimedeki ünlü harf, hecenin kurucu üyesi ve direğidir. Öteki üyeler (ünsüzler) bunun ardında ve önünde açıklık derecelerine göre yer alırlar. Seslerin bu düzenli sıralanışı Türkçe’nin bütün hecelerinde kapalıdan en açığa doğru yükselen, sonra da bu en açıktan en kapalıya doğru inen bir düzenlilik özelliği kazandırmıştır. Türk hecesindeki bu özelliğe ‘’Tek dorukluk’’ adı verilir. Bu nedenle doğru cevap A şıkkıdır.

Yapım ve çekim ekleriyle genişleme sırasında hecelerin ünlü alışı ya da genişleyen kelimede kurulan yeni hecelere ünlülerin gelişine ‘’Ünlülenme’’ adı verilmektedir. Bu nedenle doğru cevap D şıkkıdır.

Tek başına bir anlam taşıyan, bölünemez, daha küçük parçalara ayrılamaz bir ses topluluğudur. Başka anlam katıcı birimlerin eklenmesiyle zenginleşebilen bu temel anlam birimine ‘’ Anlam çekirdeği’’ denilir. Bu nedenle doğru cevap E şıkkıdır.

Yapım ekleriyle genişleyip uzatılmış kelimelere gövde denilir. Bu nedenle doğru cevap A şıkkıdır.

Gerek kökler, gerekse gövdeler kelimelerin yalın (çekimsiz) biçimleridirler ve her ikisi de çekim ekleri alabilirler. Kelimeler yalın biçimleriyle yalnızca sözlüklerde yer alabildikleri için bunlara Sözlük kelimeleri denilir. Bu nedenle doğru cevap A şıkkıdır.

Kök, gövde, birleşik veya alıntı bütün kelimelerin yalın hâllerine ‘’Taban’’ denilir. Bu nedenle doğru cevap D şıkkıdır.