OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ I

Sesçil: Dilcilik alanında kullanılan bu terim uluslararası bir terim olan fonetik (phonetic) kelimesinin karşılığıdır.

“â, î, ô, û” harflerindeki uzatma işaretleri (şapkalar), Arapça ve Farsça kelimelerde hareke karşılığı olan a, i, u ünlülerinin nicelik (uzunluk) değerleri için kullanılmış olan ا elif, ى ye, و vav harflerine karşılıktır: جاهل câhil, بصيرت basîret, صورت sûret, زور zôr gibi. Yalnızca A seçeneğindeki جاهل câhil kelimesinde “â” işareti kullanılır.

Çeviriyazı sistemiyle A seçeneğindeki kelime servet, B’deki tilâvet, D’deki tasavvur ve E’deki tevâzu olarak yazılır. Ancak C’deki sûret kelimesinde ise “û” işareti kullanılır.

"î" Arapça ve Farsçadaki uzun i sesini göstermek için kullanılır. D hariç diğer seçeneklerdeki kelimeler بصيرت basiret, ترقی  terakkî,  دائمی dâimî ve عزيز azîz şeklinde yazılır. Oysa D seçeneğindeki kelime Türkçedir ve kelimedeki ünlü çeviriyazıda konuşma dili söyleyişine göre “yemek” olarak yazılır.

“” işareti çeviriyazı sisteminde ق harfinin yerine kullanılır. A hariç diğerlerinde ق bulunmaktadır. Oysa A seçeneğindeki مكتوب “mektûb” kelimesinde ك vardır ve bu harf için “k” kullanılır.

Kitabınızda altı noktalı g harfi (), eski alfabedeki  غ’nın süreksiz, yani patlamalı söylendiği yerlerde kullanılmıştır. Nokta, yine sesin kalınlığını gösterir. Bu ses gak, gık, guk, gaga gibi ses taklidi kelimeler hariç, Türkçe kelimelerde ilk ses olarak gelmez. Ek başlarında, tonlu y, r, l, m, n, v, z ünsüzlerinden sonra bulunabilir. Bu durumda kendisinden sonra bir ünlü vardır ve böylece iki tonlu ses arasında yer almış demektir. بايغين, يورغون, طالغين, تمغا, يونغه,  شيوغين بوزغون. kelimelerinin yazımında kullanılır.

Kitabınızda altı noktalı ğ harfi ( ) ise, yine غ için, ancak gösterdiği sesin sürekli (yumuşak) söylendiği yerlerde (غربت,  غيرت, غايت, غرابت vb)  kullanılmıştır.

Arapçanın ( ء hemze) ve ( ع ayın) harfleri yerine kullanılacaktır. Daha önce açıkladığımız gibi, bu ünsüz seslerin Türkçe söyleyişteki değeri bir gırtlak çarpmasından ibarettir, buna da “kesme” denmektedir. Dolayısıyla kullandığımız işaretin adı da “ters kesme işareti”dir. Yalnızca مسأله mes‘ele kelimesinin yazımında bu işaret bulunmaktadır.

Türkçe kelimelerde (ilk hecede) اڍ veya يڍ şeklinde yazılığında  bu ses kapalı e (é) ile gösterilebilir: ايتمك étmek,  ايل él “yabancı”  ييمك yémek  يير yér vb. A seçeneğindeki كله جك “gelecek” kelimesinde böyle bir durum yoktur.

E seçeneğindeki يانه يانه kelimesi “yana yana” olarak yazılması gerekirdi.

Dil toplumların var ettikleri bir ürün, bir toplumu oluşturan kişilerin beyinlerindeki ortak görüntüler sistemidir.

Bu bilgiye göre doğru cevap A şıkkıdır.

Dil toplumların var ettikleri bir ürün, bir toplumu oluşturan kişilerin beyinlerindeki ortak görüntüler sistemidir. Bu sistemin kurucu birimleri seslerdir. Yazı ise bir araçtır.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap B şıkkıdır.

Bu sistem her şeyden önce konuşma diline dayanacak, konuşma dilinin seslerini gösterecektir. Kaynaklardan elde edilmiş sonuçları yansıtacak olan bu seslendirme, görüleceği gibi, Türkçe’nin uyumlarına bağlı, açıkçası bugünkü ortak söyleyişe çok yakın olacaktır. Dilimizin uzun bir dönemi, hemen hemen 400 yıllık bir zaman dilimi için böylesi bir çeviriyazı sistemini seçmek ne
derecede doğru ve yerindedir? Bu sorunun cevabı bizce olumludur; çünkü özellikle Arap asıllı eski alfabeyi iyi bilmeyenler için hiçbir değer ifade etmeyen işaretlerle yüklü, büyük ölçüde yazıya bağımlı, uyumlar başta olmak üzere, Türkçe’nin temel yapı özelliklerini dikkate almayan bir çeviriyazı sisteminin, bir belirsiz dili aksettirmekten öte bir değeri olamaz. İkinci olarak, çeviriyazı alfabemiz bugünkü alfabemizin harflerine eklenmiş az sayıda işaretli harfle zenginleştirilmiş bir alfabe olacak; yazıyı değil, dönemin konuşma seslerini gösterme temeline dayalı bulunacaktır.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap C şıkkıdır.

Alfabe başka bir dilden alınmışsa, iki dil arasında bulunması olağan farklar yüzünden, yazı sisteminin imkânları yeni işleyişinde uyum güçlüğü çeker; kimi yönden tutarsızlık, kimi yönden de yetersizlik gösterir. Bu durum zaman içinde birtakım çözüm arayışlarına yol açar, birtakım çarelere başvurmak kaçınılmaz olur. Tutarsızlıkların en kötülerinden biri aynı ses için birden çok harfin bulunması, yetersizliklerin en kötüsü ise dile özgelik kazandıran temel seslendirme sistemini yansıtacak sayıda işaret bulunmamasıdır. Arap asıllı eski Türk alfabesi hem tutarsızlık, hem de yetersizlik açısından en çarpıcı örneklerden biridir.

Bu bilgi doğrultusunda doğru cevap D şıkkıdır.

Geçmişteki bir dil, ya da bir dilin belli bir dönemi söz konusu olduğunda durum değişir. Bu durumda yapılması gereken iş, dolaylı veriler elde etmek ve sistemi kurma yolunda bunların kılavuzluğuna dayanmaktır. Bu durumda başvurulacak iki ana kaynak vardır: İlk kaynağı dış malzemeler oluşturur. Bu da
o dönemde yaşayıp da söyleyişi dolaysız tanıma yoluyla tasvir etmiş kimselerin tanıklığına dayanır.

Bu bilgi doğrultusunda doğru cevap E şıkkıdır.

B, C, D ve E şıklarındaki sözcüklerde yer alan l sesi ince l'dir. Bir tek A seçeneğindeki l sesi standart l sesidir. Bu nedenle doğru cevap A şıkkıdır.

Metnin yazıldığı dönem hakkında çeşitli kaynaklardan elde edilmiş veri ve delillere dayanan sonuçları yansıtan yorumlanmış çeviri uygulaması. Birincisi sesleri ve ses değerlerini göz önünde bulundurmaz, kaynak metin yazısındaki her işareti kullanılmakta olan alfabenin yalın ya da işaretli bir harfiyle karşılar. Harften harfe çeviri olduğu için bu tür uygulamaya ‘harf çevirisi (transliterasyon)’ denir. Bu tür uygulamalar ve özel alfabelerin kullanımı dilbilim çalışmalarıyla sınırlıdır. İkincisi tam bir seslendirmedir; metni, yazıldığı dönemin konuşma diline göre aktarmayı amaçlar. Bu uygulama ile, yazılı metinde ayrı işaretlerle gösterilmiş olsun olmasın, bütün ses birimleri düzenlenmiş alfabeyle olması gerektiği gibi yazıya geçirilir.

Bu bilgiye göre doğru cevap B şıkkıdır.

Altına nokta konmuş k harfi, eski alfabedeki ق içindir. Nokta, patlamalı tonsuz bir art damak ünsüzü olan bu sesin kalınlığını gösterir. Bu sesin ön damaklısını (incesini) alfabemizin k harfi karşılamaktadır: نقطه nota / نكته nükte, قاتل âtil / كافر kâfir gibi. Çeviriyazıda ’nın kullanılması alıntı kelimelerde uzun ünlüden önceki sesin değerini göstermek bakımından gereklidir. [Not. Bugünkü alfabemizdeki k’nin Türkçe kelimelerde ünlülere göre art damaklı ve ön damaklı söylenişi, iki ayrı harfin bulunmasını gerektirmeyecek bir durumdur. Ancak alıntı kelimelerin söylenişini yazıya aktarmak bakımından bunun bir eksiklik olduğu muhakkaktır. Örnek olarak, Türkçe Sözlük’te ‘öldürmek’ anlamındaki kelime katil, bu kökten türeme ‘öldüren’ anlamındaki kelime ise kâtil olarak yazılmıştır. Ama ‘değer’ anlamındaki kadir kelimesi ile yine onunla kök bağı bulunan ve ‘güçlü’ anlamına gelen kelime kadir olarak aynı biçimde yazılmıştır. Halbuki ikincisinde k önündeki ünlü uzundur (kâdir). Öte yandan kâtip, kâfir gibi farklı sesle seslendirilen kelimelerde de uzun ünlüden önceki ünsüz ses aynı harfle yazılmaktadır. Bunlara ünlüsü söyleyişte uzun olan kafile, makale, mukabil, mukavele, mukayese gibi kelimelerde, k’nin yanlış okunmasını önlemek kaygısıyla, bu ünlü uzunluğunun gösterilmiyor olduğunu da ekleyelim. Tutarsızlık ortadadır. Problem, üzerine iki görev yüklenen uzatma işaretinin bu iki görevi birden yerine getirememesinden kaynaklanmakta, bu da, tıpkı geçmişin okuma dilindeki bozukluklar gibi, yazımın yetersizliğinden kaynaklanan bir sonuç olarak bozuk söyleyişlere yol açmaktadır.] Sonuç olarak söyleyişi yansıtmayı amaçlayan bir çeviriyazıda ق için  kullanılması kaçınılmazdır.

Bu bilgilerden yola çıkılırsa doğru cevabın C şıkkı olduğu görülecektir.

â, î, ô, û
Bu harflerdeki uzatma işaretleri (şapkalar), Arapça ve Farsça kelimelerde hareke karşılığı olan a, i, u ünlülerinin nicelik (uzunluk) değerleri için kullanılmış olan ا elif, ى ye, و vav harflerine karşılıktır: جاهل câhil, بصريت basîret, صورت sûret, زور zôr gibi. Aynı harflerin Türkçe kelimelerde böyle bir değeri bulunmaz; bu yüzden çeviriyazıda herhangi bir değer ifade eden işaretle gösterilmeleri söz konusu değildir. Ancak Türkçe’nin yazım (imlâ) tarihiyle ilgili özel çalışmalarda yazılış durumlarını göstermek amacıyla birtakım işaretler kullanılabilir. Bu tür çalışmalar ise yalnızca ilim dünyasını ilgilendirir.

Bu bilgiler ışığında doğru cevap D şıkkıdır.

Dil sürekli olarak değişir. Bu değişimde yazının da etkisi bulunur, ama yazının olmaması hiçbir zaman dilde değişmeye yol açmaz.

Bu bilgiye göre doğru cevap E şıkkıdır.