OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ I - Deneme Sınavı - 13

Türk kelimelerde ünlüsü geniş olan eklerin yazılışında kurallılıktan söz edilemez. İçinde damak ünsüzü (غ، ك، ق) bulunan eklerde a için  ا elif kullanılmaz.

Türkçe’de aslında iki türlü l vardır. Bugünkü alfabemizde ayırıcı bir işaret bulunmaz, ses kalın ve ince ünlülerle birlikte söylenirken iki ayrı niteliğe bürünmüş olur. Örnek olarak almak’taki l ile bilmek’teki l aynı nitelikte sesler değildir. Bunlardan ilki dilin ön kısmının çukurlaştırılması, arka kısmının ise geriye, damak eteğine doğru itilmesiyle avurttan daha çok havanın geçmesi sağlanarak çıkarılan bir sestir. Buna çukur l, ya da kalın l denir. İkincisi dil ucu ön dişlere dokunurken havanın dilin iki yanından avurtlara çarparak salınmasıyla çıkarılır. Buna da düz l ya da ince l denir. Ancak buna karşılık Arap alfabesinde tek bir l ( ل ) bulunur.

Kapalı hecelerin sonu ünsüzle biter. Yalnızca A seçeneğindeki o-ku-ya-lı kelimesinde hiç kapalı hece yoktur. Diğer her seçenekte en az bir kapalı hece bulunmaktadır.

Türkçe’nin hecelerindeki çift ünsüzden ilki ancak l, r, n, m, v, y ünsüzlerinden biri (alt, kırk, sanç-mak gibi), ya da bir patlamalıdan önce bir sızmalı ünsüz olabilir: üst kelimesindeki s gibi.

Türkçe’nin hecelerindeki çift ünsüzden ilki ancak l, r, n, m, v, y ünsüzlerinden biri (alt, kırk, sanç-mak gibi), ya da bir patlamalıdan önce bir sızmalı ünsüz olabilir: üst kelimesindeki s gibi. Buna tek dorukluluk denir.

Bu düzene uymayan (düzensiz) her hecede kapalılıktan sonra yeniden açılmaya yol açan bir ses sıralanması var demektir. Böyle hecelere de çift doruklu hece diyoruz. Çift doruklu heceler Türkçe’ye yabancı dillerden girmiş kelimelerde bulunur (meselâ, Arapça ķabr ‘kabir’de olduğu gibi). Kelimeleri tanımak bakımından bu ayırıcı özelliği bilmek önemlidir.

Türkçe’nin ana hecelenme kuralı şiirde bozulabilir. Hece ve aruz ölçüleriyle yazılmış şiirlerde ahengi sağlayan, ölçüleri oluşturan farklı sayıdaki birimler (kalıplar)dır; hecede 2 dört (8); 2 dört, bir 3 (11) ya  a bir 6, bir 5 (11) hecelik birimler, aruzda 4 mefâ‘îlün kalıbındaki ya da 3 fe‘ilâtün ile 1 fe‘ilün (fa‘lün) kalıplarındaki hece topluluklarının oluşturduğu birimler gibi. Şiiri bu ölçülere göre okurken ahengi sağlayan hece öbeklerini birbirinden ayırırız. Buna ahenk durgusu (sekte) denir.

Heceyle yazılmış bir şiirde, durgu yerinde kelimenin bölünmesi kusur sayılır. Aruzda ise kelimeler bölünebilir, çünkü ahengi sağlayan, kalıpların hece sayıları yanında bu hecelerdeki ünlülerin nicelikleri, yani kısalık ve uzunluklarıdır. Ünlüsü kısa kapalı heceler ünlüsü uzun bir açık heceye denk sayıldığı gibi, ünlüsü uzun okunan kapalı heceler ile (tekrâr, garîb gibi) sonu çift ünsüzlü heceler de (mihr ‘güneş’ gibi) yerine göre ilki uzun, ikincisi kısa iki hece değerinde kullanılabilir.

Ünlülenme (Vocalization): Yapım ve çekim ekleriyle genişleme sırasında hecelerin ünlü alışı ya da genişleyen kelimede kurulan yeni hecelere ünlülerin gelişi demektir.

Söz içinde kelimeleri başka kelimelerle ilişkilendirmeye yarayan unsurdur. Çekim eki almış bir kelime (isim ya da fiil) ile başka bir kelime arasında bir anlam ilişkisi kurulmuş olur, böylece kelime yalın biçiminden uzaklaşarak yeni bir biçim kazanır ve bu yeni biçimiyle gramerce birtakım özellikler gösterir. Bu yüzden kelimelerin çekim ekli biçimlerini gramer kelimeleri diye adlandırıyoruz. Yalnızca E seçeneğinde çekim eki bulunmaktadır. Diğerlerinin tamamı yapım eki almıştır.

Aşağıda çekim eki almış örnekler verilmektedir:

Türkçe kelimeler ğ, ğ, ł, l, m, n, r , r, z ünsüzleriyle başlamaz. Ancak kimi yansıma (ses taklidi) kelimeler ł, l, n, z ile başlayabilir. Soru zamiri ne hariç, n ünsüzü sadece çocuk dilinden geçme birkaç yansıma kelimenin başında bulunur (nene, ninni gibi). m ünsüzü yalnızca yansıma kelimelerin başında ve m’li ikilemelerde pek nadir olarak görülür (miyavlamak, mışıl mışıl gibi); ancak yine de m hiçbir zaman bir öz fiil kökünün başında görülmez. z ünsüzü bir iki yansıma kelime ve ikileme dışında ilk ses olarak bulunmaz (zırıl zırıl, zonklamak gibi).

Köklerin taşıdığı anlamlarda değişiklik yapan, onları anlamca başkalaştıran üyelere denir. Yapım ekleri yalnız köklere değil, birleşik kelimelere ve başka dillerden alınmış kelimelere de getirilebilir. Böylece bunlardan da yeni anlamlarda yeni kelimeler elde edilir. Yalnızca E seçeneğindeki +çı eki fırsat kelimesinin anlamını değiştirmiştir. Diğer seçeneklerdeki eklerin tamamı çekim ekidir.

Arapça ve Farsça kimi tek doruklu, düzenli hecelerde bölünme yapılmıştır: zülüf (< zülf), kayıt (<kayd), vasıf (< vasf), rabıt (< rabt), katil (<katl) gibi. Bunun sebebi bu tür hecelerin Türkçe’nin hece örneklerine, yani belirli ünsüz öbeklerine benzer olmamalarıdır. Türkçe hece örneklerine benzer düzenli heceler ise olduğu gibi bırakılmış tır: sert (< Fars. سرد serd), mert (< Far. مرد merd), şart (< Ar. شرط ), çift (<Far. جفت cüft), rast (< Far. راست râst) gibi.

Ayrıca 6. ünitedeki  Hecede Kurucu Ses  bahsine bakınız.

Fesahat, “sözün gramer kurallarına uygun, düzgün, açık, anlaşılır olması ve yerinde kullanılması” demektir.

A seçeneğinde verilen iskemle kelimesi Grekçe scamni kelimesinin Türkçeleştirilmiş biçimidir. Diğer seçeneklerde böyle bir durum bulunmaz. 

Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz.

Bir ekle ya da birleşme yoluyla genişlemiş tabanlarda ünlü çoğu zaman ikinci ünsüzden sonra getirilmiştir:  مهربان mihrübân/mihribân (< mihrbân ‘seven, dost, şefkatli’),  شهريار şehriyâr (< şehryâr ‘hükümdar’), بردبار bürdibâr/bürdübâr (< bürdbâr ‘hamal’),  بزركوار büzürgüvâr (< büzürgvâr ‘büyük, anlı şanlı, yüksek mertebeli’,  دردمند derdimend / derdümend (< derdmend ‘dertli’),  دستبرد destübürd (< destbürd ‘üstünlük’); ama: زخمناك zahımnâk (< zahmnâk ‘yaralı’).

Hece sonundaki çift ünsüzler arasında türeyen ünlü, hece ünlüden ibaret ya da başında ünlü bulunan bir ekle bölündüğü zaman çoklukla düşürülür: ömür, ama: ömre, ömrün; şükür, ama: şükrü; kahır, ama: kahrından gibi. Ancak düşürülmediği de olur: davulun havuzun, tohuma gibi. Bu durum kelimenin halklılaşma derecesiyle ilgilidir.

Arapça’nın kendine özgü yapısına bükümlülük (=tasrîf) denir. Bu özelliği taşıyan diller de bükümlü diller (=tasrîfî diller) olarak anılır.

İçinde kalın ünsüz harflerinden (خ, ص , ض , ط , ظ , ع , غ ,ق ) biri bulunan hecenin uzun olmayan düz geniş ünlüsü eğitimli kimselerce kalın, ancak klasik Arapça’nın e’ye yakın kapalı, incelmiş a’sı gibi söylenmiştir. Örnekleri inceleyiniz.

Arapçadan geçen kelimelerin içinde aşağıdaki ince ünsüz harflerinden biri bulunan hecenin uzun olmayan düz geniş ünlüsü ise, ince, yani e gibi söylenmiştir: 

 ادب edeb.  بيت beyt “ev”,  تثبيت tesbît, تجللى tecellî,  ثروت servet,  جمره cemre,  درجه derece, كرم kerem,  كثرت kesret “çokluk”,  ليل leyl “gece”, مزرع mezrá‘,  ندرت nedret “azlık”, هيجان heyecân,  هيبت heybet,  يزيد yezîd gibi.

Arapça her kelime bir kalıba uyar ve Arapça kelimeler bu kalıplara göre tanınır. Kök ünsüzleri bir takım kalıplar içine sokulmakla taşıdıkları çekirdek anlam yeni anlam katkıları alır ve kelime tür bakımından çeşitlenir. Bu yüzden bir Arapça kelimeyi kalıbına göre tanımak, ne tür bir kelime olduğunu ve buna göre de anlamını belirlemek açısından büyük bir önem taşır. Bunun için de kalıp çeşitlerinden önce, kalıbın nasıl oluşturulduğu hakkında bilgilenmemiz gerekir.

Arapça’da bir kelimenin kök harfleri, fiilin en yalın biçimi olan geçmiş zamanın erkek için 3. tekil kişi çekimi şeklinde yer alır: Örnek olarak, “yazmak” anlamındaki bir kökten türemiş bütün kelimelerin kök harfleri olan “ ك ت ب yazdı” anlamındaki كتب ketebe çekim şeklinde ortaya çıkar. İşte bunu göstermek için, fiil köklerinin ünsüzleri için “kıldı, işledi” anlamındaki فعل fa‘ale’nin sırasıyla üç harfi, yani ف ع ل kullanılarak kalıplar oluşturulmuştur. Buna göre her kalıpta ilk kök ünsüzü ف
ile, ikinci kök ünsüzü  عile, üçüncü kök ünsüzü de ل harfi ile gösterilir.

Kimi kökler dört ünsüz harfinden meydana gelir. Bunlarda dördüncü harf için ikinci bir ل kullanılır.