OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ I - Deneme Sınavı - 8

A ünlüsü, Türkçe'nin hem kalın hem de düz ünlülerinden biridir.

Ö ünlüsü Türkçe'nin hem geniş hem de yuvarlak ünlülerinden biridir.

Düzlük ve yuvarlaklık, ünlünün niceliğine değil niteliğine göre belirlenir.

Kelimenin anlamca bağlamı göz önüne alınmadığında, yanlış okuma, dolayısıyla da yanlış anlama sonucunu doğurur. Örnek olarak آل âl Arapça’da “aile, ocak, soy sop; asker; serap” gibi anlamlara gelir; ama aynı yazılış Türkçe “kırmızı” ya da “hile” anlamındaki al için ortaktır. Kelimenin yabancı anlamına gelen bir okunuşu yoktur.

B, C, D, E şıklarındaki kelimelerde bulunan ortalama a'lar, Türkçe a’dan biraz farklı, kapalıca ve incelmiş bir a (= á) gibi seslendirilir. Yalnızca A şıkkında bulunan levha kelimesindeki ortalama a ünlüsü, diğer seslerle birlikte ise e’ye çok yakın bir ses verir.

Farsça’da yalnız خ (hı) ile başlayan ünlüsü ortalama a’lı kapalı hecelerde, bir de uzun okunmayan bir vav’ın kalıntısı olarak o ünlüsü bulunmaktadır. Bu gibi kelimelerde vav, eski Farsça’daki bir tür خ hı’nın söyleyişteki yuvarlak niteliğini (خو = hv) belirtmek için yazıda kullanılmıştır: hor (eski söylenişi: hvar) gibi.

ﺁﻣﺮ: âmir şeklinde okunur ve tek bu şıkta kelime başında elif, uzun a niteliğindedir.

ايجاب: îcâb şeklinde okunur.

Sonuç olarak söylememiz gereken, alıntı kelimelerdeki yabansı ünlü seslerin Osmanlı Türkçesi döneminde ortak konuşma diline büyük ölçüde inmediği, bir ölçüde şehirli (özellikle İstanbul’un okur-yazar şehirlisi) diline bulaştığı ve okur-yazar kesimlerce benimsenip yaşatıldığıdır.

Dilin geriye çekilmiş ya da ileri sürülmüş olmasına göre çıkan ünlüler: Bu durum ünlülerin kalınlık-incelik niteliklerini belirler. Dilin geriye çekilmiş durumunda çıkan ünlüler kalın, ileri sürülmüş durumunda çıkan ünlülerse ince ünlülerdir. Kalınlar, a, ı, o, u; inceler, e, i, ö, ü.

Dudakların düz ve yuvarlak durumuna göre çıkan ünlüler: Bu durum da ünlülerin düzlük-yuvarlaklık niteliklerini belirler. Dudakların düz ve yayvan bulunduğu durumda çıkan ünlüler düz, yuvarlak ve büzülmüş durumunda çıkanlarsa yuvarlak ünlülerdir. Düzler, a, e, ı, i; yuvarlaklar, o, ö, u, ü.

Alt çenenin aşağı düşürülmesi ya da yukarı çekilmesi ile biçimlenen ünlüler: Alt çenenin aşağı düşürülmesi ile yukarı çekilmesi ağız boşluğunu genişletir ya da daraltır. İşte bu iki duruma göre de ünlüler genişlik-darlık özelliklerini kazanır. Genişler, a, e, o, ö; darlar, ı, i, u, ü.

Klâsik Arapçada uzunları da bulunan üç ünlü vardır: a i u. Ortalama uzunlukta olanların yazıda harf karşılıkları yoktur. Gösterilmek istendiğinde hareke denilen yardımcı işaretler kullanılır. Daha önce gördüğümüz bu işaretlerin Arapçadaki adları fetha (üstün), kesre (esre) ve zamme (ötrü)dir.

Arapçada belli bir uzunlukta söylenen bir sestir. Alınan kelimeler yoluyla bu uzunluk Türkçeye de geçmiştir. Özellikle edebiyat dilinde özenle korunmuş, bu korumayı eski şiirde kullanılmış olan ölçü (aruz) desteklemiştir. Şehirli okumuşların günlük diline de bulaşmış olan uzun söyleyişin daha çok açık hecelerde tutunduğu ileri sürülebilir. Bugün birçok kelimede yaşamaktadır: îcâb, îcâd, fazîlet, ganimet gibi. Kapalı hecelerdeki uzunlukların ortak söyleyişte başlangıçtan beri varlığını koruyamamış olduğu söylenebilir: esîr değil esir, Cemîl değil Cemil, rezîl değil rezil, Kerîm değil Kerim, marîz değil mariz, yemîn değil yemin, te’sîr değil tesir gibi.

Farsçada üç ünlü vardır: a, i, u. Bunların hem nitelik, hem de nicelik bakımından çeşitleri bulunmaktadır: a, â, é, î, ê, û, ô. Nicelik bakımından çeşitlilik olağan olarak Farsçada da uzunluk değerinin yazıya yansıtılması ihtiyacını doğurmuştur.

Arapçadaki a ünlüsünün uzunluğu edebiyat dilinde özellikle ve özenle korunmuştur. Bu korumayı besleyen, eski şiirde kullanılmış olan aruz vezni olmuştur. Şehirli okumuşların diline de bulaşmış olan uzun söyleyişin açık hecelerde tutunup yerleştiği bugün bile birçok kelimede varlığını korumasından kolayca anlaşılabilir: şikâyet, rivâyet, nâmus, nâme, hâsılat, siyâset gibi. Kapalı hecelerdeki uzunlukların ise hecenin kapalı kaldığı durumlarda korunduğunu ileri sürmek oldukça zordur: deccal, fettan, hisar, kitap, silah, meydan gibi.

Arapçadaki a ünlüsünün uzunluğu edebiyat dilinde özellikle ve özenle korunmuştur. Bu korumayı besleyen, eski şiirde kullanılmış olan aruz vezni olmuştur. Şehirli okumuşların diline de bulaşmış olan uzun söyleyişin açık hecelerde tutunup yerleştiği bugün bile birçok kelimede varlığını korumasından kolayca anlaşılabilir: şikâyet, rivâyet, nâmus, nâme, hâsılat, siyâset gibi. Osmanlı Türkçesi döneminin ortak konuşma dilinde bu sesin açık hecelerde bile kısalarak söyleyişte büyük ölçüde halklılaştığı söylenebilir: kabâhat değil kabahat, nebâhat değil nebahat, cerâhat değil cerahat gibi.