OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ I - Deneme Sınavı - 22

ك kef = k, g, ğ, n : Türkçe’nin tonlu ve tonsuz iki ön damak sesi ve tonlu olanının süreklileşmiş değeriyle yine bir damak sesi olan ve genizsi özelliğiyle ayrılan bir sesi karşılamaktadır. Farslar g’yi k’den ayırmak için bu harfi ‘keşide’ denilen çizgisini ikileyerek yazmışlardır:  ﮓ ﮔ  Bu iki çizgili biçime kimi ilk dönem Türkçe metinlerinde de yer verilmiştir. Öte yandan Türkçe’nin genizsi n sesini ayırt etmek için de, kimi metinlerde üstüne üç nokta  ڭ ݣ  konulmuş bir ayrı biçim kullanılmıştır.

Eski gramerlerde bitişmeyen harflere ‘münfasıl harfler’ denmiştir.

Eski gramerlerde bitişen harflere ‘müttesıl harfler’ denmiştir.

Bitişmeyen harfler. Bunlar yazıda yalnızca kendilerinden önce gelen diğer harflerle bitişir; içinde kendileri de yer almak üzere, sonra gelen harflerle ise bitişmez: ا elif, د dal, ذ zel, ر rı, ز ze, ژ je, و vav, ه he. Görüldüğü gibi E seçeneğindeki ذ zel bitişmeyen harflerdendir.

پ pe = p: Bu harf Türkçe ve Farsça’daki ortak sesin işaretidir. Arap alfabesine sonradan eklenmiştir.

Bugünkü Latin asıllı alfabenin kabulüne kadar yüzyıllarca kullanılmış olan yazımız, Arap alfabesine dayanır. Araplar, İranlılar ve Türkler tarafından kullanılmış olan bu alfabenin işaretleriyle şekillenen yazı, tarih içinde işlenmiş, geliştirilmiş ve çeşitlenerek çok sayıda yazı türü ortaya çıkmıştır. Bunlar arasında en eskisi özellikle Kur’an yazmakta en çok kullanılmış bir yazı türü olan nesihtir.

Osmanlı taliki İran talikinden çarpıcı biçimde farklıdır, bu yüzden İranlılar Türk talikine nestalik adını vermişlerdir.

Oldukça geç bir tarihte ortaya çıkan rık’a türü zamandan tasarruf ihtiyacından doğmuş, günlük işlerde kullanılan, çabuk yazmaya elverişli bir yazı idi. Bu yazıda, daha önce kısaca değindiğimiz gibi, şekillerin ayrıntıları yok edilmiş; sülüs yazıdaki eliflerin ucunda bulunan saçaklar (zülfeler) düşmüş, gözlü harflerin gözleri kapatılmış, dişli harflerin dişleri düzlenmiş, iki noktalar çizgiye, üç noktalar ters v’ye dönüştürülmüş, eğri çizgiler düzleşmiş, ya da şın ve nun’da olduğu gibi, kırılarak köşeli duruma getirilmiştir.

ظ zı harfi kelimede kalın ünlüyü tanıtmak için kullanılmış bir harftir, ancak örnekleri çok sınırlıdır: قاظ kaz gibi.

Arapça’daki hareke adları fetha (üstün), kesre (esre) ve zamme (ötrü)dir.

Arapça’da ا elif’ten başka, yalnızca kelime sonlarında bulunabilen ikinci bir uzunluk işareti daha vardır: üstünle okunan bir ünsüz harfin önüne gelen ى ye. Buna kısaltılmış elif denir: دعوی da‘vâ, معنی ma‘nâ, فتوی fetvâ gibi. Böyle adlandırılmasının sebebi Arapça’da bu a’nın kısa sayılmasıdır. Bununla birlikte söyleyişte bu ses Türkçe a’dan uzundur. Türkçe okuyuşta bu ى ye’nin ا elif ’ten farkı yoktur. Oysa B seçeneğindeki nîlî “mavi renkli”, C’deki sûrî “kırmızı renkte güzel kokulu bir gül”, D’deki besî “bolluk” ve E’deki gîtî “dünya” kelimeleri bu kategoriye girmez.

Kelime başında آ medli elif ile yazılır. Bu elife uzatılmış elif denir: آدم âdem, آلت âlet, آمر âmir “buyurucu” gibi.

Uzatılmış elif: Eski gramerlerdeki adı elif-i memdûde’dir.

Arapça’da kelime sonundaki bu ünlü sesi gösteren harf ise, yukarıda a’nın kelime sonundaki yazılışıyla ilgili açıklamamızda yer alan ه ﮫ he’dir. İşte aslı yuvarlak te (ﺔ ة) olan bu işaret üstteki örneklerde bulunan ünsüz harflerinin üstünü yerine geçer ve bu harflerden sonra eklenir. Aynı zamanda ünsüz harfi olması yüzünden, bu gibi yerlerde kullanıldığında bu işarete biçimce he denmiştir: خرابه harâbe, قبله kıble, حكايه hikâye, سيسه د desîse, قهوه kahve, جائزه câ’ize gibi.

Oysa diğer seçeneklerdeki شفقت “şefkat”, فاتح “fâtih”, داهی “dâhî”, اخبار “ahbâr”  kelimelerinde ya h sesi yoktur yahut da varsa okunmaktadır.

Biçimce he için eski gramerlerde hâ-i resmiye denilirdi.

A seçeneğindeki âvâre, B’deki işkence, C’deki kâr ve D’deki hasta kelimelerinde aslına uygunluk vardır. Ancak E seçeneğindeki خوجه kelimesini asıl yazımı خواجه h^vâce şeklindedir. Bu kelimede bir Türkçeleşme görülmektedir.

Farsça’da iki türü bulunur. Biri Türkçe’deki u’nun uzunudur. Buna eski gramerlerde “belirli vav” (vâv-ı ma‘rûfe) denirdi: دور  dûr “uzak”, مور mûr “karınca” örneklerinde olduğu gibi. B seçeneğindeki virân kelimesinde bu durum görülmez. Diğer seçeneklerdeki kelimeler zaten Arapçadır.

Tecvit, “Harfleri ses yolunda oluştukları yere ve niteliklerine göre söylemek” anlamındaki tecvîdül-hurûf’tan kısaltılmış bir terimdir. Dilciliğin fonetik (ses bilgisi) alanıdır.

Açık hecelerin ünlüsünün uzun okunması, bir eğilim olarak kimi Türkçe kelimelere bulaşmış olduğu gibi (vâ-ret-mek, vâ-rol, vâ-rı-nı; bâş üstüne, yarârı) yarı okumuşların dilinde bozuk biçimlerin yer bulmasına yol açmıştır: zafer yerine zâfer, zararı yerine zarârı, hakem yerine hâkem, rakip yerine râkip, lakap yerine lâkap gibi.

Arap alfabesindeki bazı harfler yalnızca Arapça kelimelerin içinde yer alır. Bu harfler Türkçe ve Farsça kökenli kelimelerde yer almaz. se ث harfinin bulunduğu kelimenin Arapça kökenli olduğu kesin olarak söylenebilir.