OSMANLI TÜRKÇESİ II - Deneme Sınavı - 5

ج harfi “c” خ harfi ise “hı” sesi vermektedir. Dolayısıyla görüntüleri benzese de aralarında bir ses benzerliği bulunmamaktadır. Doğru yanıt “B” şıkkıdır.

Devlet-i âl-i Osman دولت آل عثمان tamlamasının cinsini bulabilmek için önce tamlayan konumunda olan âl-i Osmân tamlamasını incelemek gerekir. Sondan başlayarak öne doğru okuduğumuzda Osman’ın âilesi anlamı taşıyan bir isim tamlaması olduğunu görürüz. Tamlanan konumundaki devlet ile birleştirdiğimizde Osman (ın) âilesinin (hânedânının) devleti şeklinde bir isim tamlaması yapmış oluruz (Biz bunu günümüz diline çevirirken Osmanlı Devleti şeklini tercih ediyoruz). Doğru yanıt “A” şıkkıdır.

İsim Tamlaması Farsçada isim tamlamasında önce tamlanan gelir. Daha sonra tamlayan yazılır. Basit yani iki kelimeyle yapılan tamlamalarda ilk kelimenin sonu –i ile okunur. Buna izâfet kesresi adı verilir. İzafet kesresi Türkçe’de kelimenin ses uyumuna göre –ı veya –i şeklinde okunabilir. Kalın ses uyumuna göre gelen kelimelerde –ı şeklinde ince ses uyumuna göre yapılmış kelimelerde –i şeklinde okunur. Kûh-ı Kafکوهقاف = Kaf Dağı veya ordu-yı sultân اوردویسلطان = sultânın ordusu kalın sesle gelenlere örnek verilebilir. Ma’den-i nühâsنحاس معدن = bakır madeni, cisr-i Ergeneجسرارکنه = Ergene Köprüsü, gül-i sad-bergبرك کلصد= yüz yapraklı gül gibi örnekler de ince sesle biten kelimelerin izafet kesresini gösterir. Farsça isim tamlamalarında tamlanan (muzâf) ve tamlayanın (muzâfun-ileyh) her ikisinin de Farsça olması şartı yoktur. Bunlardan birisi Farsça olabildiği gibi her ikisinin de Arapça olmasında bir mahzur yoktur. Burada önemli olan izâfetin yani tamlamanın Fars- ça karakterli olmasıdır. Bunu da sağlayan –i izafet kesresidir. Bir tamlamanın isim veya sıfat tamlaması olmasını belirleyen husus tamlayanın niteliğidir. Eğer tamlayan isim ise isim tamlaması, sıfat ise sıfat tamlaması şeklini alır. İsim tamlamalarının muhtelif görevleri vardır. Genellikle tamlayanın durumu tamlananı açıklayıcı ve durumunu belirleyicidir. Bu cümleden olarak; -İsim tamlamaları bazen aidiyet, nisbet ve özel durumları açıklamak için kullanılır:

Sıfat Tamlamaları Sıfat tamlamalarının, isim tamlamalarından şekil açısından bir farkı yoktur. Burada farkı tamlayan kelimenin durumu ortaya çıkarmaktadır. O da daha önce söylenildiği gibi tamlayan kelime isim niteliği taşıyorsa tamlama isim tamlaması oluyordu. Tamlayan kelimenin niteliği sıfat ise tamlama sıfat tamlaması oluyordu. Yani nitelenen bir isim ve onu niteleyen bir sıfattan oluşan tamlamalara sıfat tamlaması denilmektedir. Farsçada bunların ismi, terkib-i tavsîfi veya terkîb-i vasfî şeklindedir. Aynı zamanda tamlayana sıfat tamlanan isme mevsûf denir. İzafet kesresinin durumu aynen isim tamlamasında söylenen şartlar içerisinde şekillenir. Tamlanan kelimenin son harfi hâ-i resmiyye / ه ile veya –î / ی ile bitiyorsa hemze ( ء ) işareti konur. Uzun â / آ ve uzun û / و ile bitiyorsa kesre ye / ی ile gösterilir. Yine isim tamlamalarında olduğu gibi sıfat tamlamalarında da tamlanan veya tamlayanın Arapça ve Farsça olmaları tamlamanın niteliğini değiştirmez. Yani bâğ-ı dil-ârâ باغ / آرا دل örneğindeki gibi her ikisi de Farsça; melik-i âdil/ عادل ملك örneğindeki gibi her ikisi de Arapça, yâr-ı bî-vefâ / وفا بى يار , örneğindeki gibi tamlanan Farsça tamlayan Arapça, şiir-i rengîn شعررنكني = parlak şiir, örneğindeki gibi tamlanan Arapça tamlayan Farsça olabilir. Sıfat tamlamalarında taml

İsim Tamlaması Farsçada isim tamlamasında önce tamlanan gelir. Daha sonra tamlayan yazılır. Basit yani iki kelimeyle yapılan tamlamalarda ilk kelimenin sonu –i ile okunur. Buna izâfet kesresi adı verilir. İzafet kesresi Türkçe’de kelimenin ses uyumuna göre –ı veya –i şeklinde okunabilir. Kalın ses uyumuna göre gelen kelimelerde –ı şeklinde ince ses uyumuna göre yapılmış kelimelerde –i şeklinde okunur. Kûh-ı Kafکوهقاف = Kaf Dağı veya ordu-yı sultân اوردویسلطان = sultânın ordusu kalın sesle gelenlere örnek verilebilir. Ma’den-i nühâsنحاس معدن = bakır madeni, cisr-i Ergeneجسرارکنه = Ergene Köprüsü, gül-i sad-bergبرك کلصد= yüz yapraklı gül gibi örnekler de ince sesle biten kelimelerin izafet kesresini gösterir. Farsça isim tamlamalarında tamlanan (muzâf) ve tamlayanın (muzâfun-ileyh) her ikisinin de Farsça olması şartı yoktur. Bunlardan birisi Farsça olabildiği gibi her ikisinin de Arapça olmasında bir mahzur yoktur. Burada önemli olan izâfetin yani tamlamanın Fars- ça karakterli olmasıdır. Bunu da sağlayan –i izafet kesresidir. Bir tamlamanın isim veya sıfat tamlaması olmasını belirleyen husus tamlayanın niteliğidir. Eğer tamlayan isim ise isim tamlaması, sıfat ise sıfat tamlaması şeklini alır. İsim tamlamalarının muhtelif görevleri vardır. Genellikle tamlayanın durumu tamlananı açıklayıcı ve durumunu belirleyicidir. Bu cümleden olarak; -İsim tamlamaları bazen aidiyet, nisbet ve özel durumları açıklamak için kullanılır: Seyf-i dîn = سيفدين dinin kılıcı, lügât-ı Fârisî لغتفارسی = Farsça sözlüğü, zebân-ı Türkî ترکی زبان = Türk dili, Türkçe, inâyet-i Hudâ عنايتخدا = Allahın yardımı gibi. -Bazı durumlarda isim tamlamalarında, tamlayan tamlananın cins ve türünü açıklar: Rûz-ı Kasım روزقاسم = Kasım günü, dıraht-ı gül = درختکل gül ağacı, gürz-i âhen کرزآهن = demir gürz vs. -İzâfet-i teşbihiyye denilen benzetme tamlaması yapımında da isim tamlamaları kullanılabilir. Sarây-ı dil دل سرای = gönül sarayı, deryâ-yı rahmet رمحت دريای = rahmet deryası, deniz gibi rahmet, âteş-i aşk عشق آتش = aşk ateşi, tîğ-i zebân زبان تيغ = dil kılıcı, kılıç gibi keskin dil, deryâ-yı ilm علم دريای = ilim denizi veya deniz gibi ilm, gibi. Benzetme yapılırken benzeyenin benzetilene has bir nitelikle tamlanması durumu da isim tamlamalarında sıkça görülen uygulamalardandır.

Sıfat Tamlamaları Sıfat tamlamalarının, isim tamlamalarından şekil açısından bir farkı yoktur. Burada farkı tamlayan kelimenin durumu ortaya çıkarmaktadır. O da daha önce söylenildiği gibi tamlayan kelime isim niteliği taşıyorsa tamlama isim tamlaması oluyordu. Tamlayan kelimenin niteliği sıfat ise tamlama sıfat tamlaması oluyordu. Yani nitelenen bir isim ve onu niteleyen bir sıfattan oluşan tamlamalara sıfat tamlaması denilmektedir. Farsçada bunların ismi, terkib-i tavsîfi veya terkîb-i vasfî şeklindedir. Aynı zamanda tamlayana sıfat tamlanan isme mevsûf denir. İzafet kesresinin durumu aynen isim tamlamasında söylenen şartlar içerisinde şekillenir. Tamlanan kelimenin son harfi hâ-i resmiyye / ه ile veya –î / ی ile bitiyorsa hemze ( ء ) işareti konur. Uzun â / آ ve uzun û / و ile bitiyorsa kesre ye / ی ile gösterilir. Yine isim tamlamalarında olduğu gibi sıfat tamlamalarında da tamlanan veya tamlayanın Arapça ve Farsça olmaları tamlamanın niteliğini değiştirmez. Yani bâğ-ı dil-ârâ باغ / آرا دل örneğindeki gibi her ikisi de Farsça; melik-i âdil/ عادل ملك örneğindeki gibi her ikisi de Arapça, yâr-ı bî-vefâ / وفا بى يار , örneğindeki gibi tamlanan Farsça tamlayan Arapça, şiir-i rengîn شعررنكني = parlak şiir, örneğindeki gibi tamlanan Arapça tamlayan Farsça olabilir. Sıfat tamlamalarında tamlanan da tamlayan da Farsça kelimelerden oluşuyorsa bunlar arasında çokluk bakımından uyum olması gerekmez. Bu tür tamlamalarda tamlayan her zaman sıfat olduğundan ve Farsça’da sıfatlar umumiyetle tekil halde bulunduklarından, istisnâlar dışında isim çoğul olsa bile kendileri tekil gelir. Farsça’da kelimeler eril (müzekker) ve dişil(müennes) olarak tasnif edilmediklerinden tamlamalardaki her iki kelime de Farsça ise bu açıdan bir uyumluluk zorunluluğu yoktur. Sadece dişilik ifade eden Farsça isimlere niteleme yapan Arapça sıfatlar getirildiği zaman bu sıfatlar dişilik eki alırlar. Duhter-i cemîle دخرتمجيله = güzel kız, zen-i fâdılaفاضله زن = fazîletli kadın örneklerinde olduğu gibi. Sıfat tamlamasında nitelenen ve niteleyenin her ikisi de Arapça ise bu takdirde özellikle Osmanlıca’da ikisi arasında çokluk uyumu ve erillik-dişilik uyumu olmasına dikkat edilir. Yani nitelenen dişil(müennes) ise sıfat da dişil olmalıdır. Nitelenen (mevsûf) ço- ğul (cem) ise, sıfat (niteleyen) da çoğul durumda; nitelenen tekil(müfred) ise niteleyen de tekil (müfred) olmak durumundadır; vazîfe-i müşkile / مشکله وظيفۀ de olduğu gibi. Arapçada kelimeler çoğul (cem) halinde bulunduklarında dişil kabul edildiklerinden ço- ğul isimler sıfatla tamlandıklarında sıfatlar da dişil halde yazılırlar. Düvel-i muazzama / معظمه دول, vüzerâ-yı izâm / عظام وزرای, ulemâ-yı kirâm / کرام علمای, memâlik-i mahrûse / ممالكحمروسه , hıdemât-ı mebrûre / خدماتمربوره, vb. gibi. Bu durum daha çok vezinle çoğul yapılan kelimelerde (cem‘-i mükesser) ve –ât ekiyle yapılmış çoğul kelimelerde geçerlidir (mahlûkat-ı mübâreke /مبارکه خملوقات ). Tamlanan –în / ين ekiyle çoğul hale getirilmişse sıfat da –în ين ekiyle çoğul halini alır. Müellifîn-i mütebahhirîn / متبحرين مؤلفني , mü’minîn-i sâlihîn / صاحلني مؤمنني gibi. Yine tamlanan ikili çokluk bildiren –eyn / ين veya –tân / تان ekleri ile çoğul durumunda bulunuyorsa sıfat da ikili çokluk haline getirilir. Haremeyn-i muhteremeyn / حرمني .gibi محترمني Sıfat tamlamalarında bazen ismin ardına birkaç sıfat peşpeşe getirilerek nitemele yapılabilir. Bunlar yine izafet kesresi dediğimiz –i ile veya zaman zaman aralarına atıf vav’ı denilen ( و / u, ü ) sesleri getirilerek birbirine bağlanır; Hâce-i fâzıl u kâmil / کامل و فاضل خواجۀ, gibi. Burada hâce-i fâzıl /فاضل خواجۀ ve hâce-i kâmil / خواجۀکامل şeklinde her iki sıfatla ayrı ayrı sıfat tamlaması yapmak yerine arada bir atıf vavı / و ile iki sıfatlı tek tamlama yapılmıştır.

Sıfat tamlamalarında tamlanan ve tamlayan kelimeler Farsça kökenli ise erillik-dişillik ilişkisi aranmaz.

I-Farsçada ister isim tamlaması olsun ister sıfat tamlaması olsun her zaman iki kelimeden meydana gelmezler.

II-Tamlamada kullanılan kelime sayısı kaç olursa olsun bir tamlanan ve bir tamlayan unsur vardır.

III-Tamlayan kelime veya kelimeler isim oluşturuyorsa tamlamanın bütünü isim tamlaması olur.

IV-Tamlayanlar sıfat ise tamlamanın bütünü sıfat tamlaması olur.

V-Farsça tamlama sırası Türkçe tamlama sırasının tam tersidir.

p harfidir.

Transkripsiyon alfabesinde س harfinin Türkçe karşılığı s harfidir.

Transkripsiyon alfabesinde ل harfinin Türkçe karşılığı l harfidir.

Transkripsiyon alfabesinde ت harfinin Türkçe karşılığı t harfidir.

D seçeneğinde izafet -i'sinin yazımı doğru değildir. Doğru yazım پايۀ رفعت olmalıdır.

C seçeneğinde باد حزان "güz rüzgârı" anlamındadır. Bu tamlama rüzgârın türünü açıklamaktadır.

Doğru seçenek A'dır. فكر ثابت  "sabit fikir" anlamında bir sıfat tamlamasıdır.

E seçeneğinde كلمه شهادت  tamlamasında izafet kesresinin doğru yazılışı كلمهۀ شهادت olmalıydı.

Doğru seçenek E'dir. "Hicran meyvesi" tamlamasıyla ayrılık bir meyveye benzetilmiştir.

D seçeneğinde sözcüğün doğru transkripsiyonu "erbāb" olmalıdır.

Osmanlıcadan Osmanlıcaya sözlüklerin birincil amacı sözcüklerin anlamını bulmaktan ziyade sözcüklerin doğru okunmasını sağlayan sözlüklerdir.

C seçeneğinde verilen "el-Okyânûsü'l-basît fi tercemeti'l-kâmûsi'l-muhît" adlı sözlük yüksek lisans ve doktora düzeyinde çalışan Osmanlı Türkçesi uzmanlarının yararlandığı bir sözlüktür. Tarih bölümü lisans öğrencisi için kullanımı ilk başta zor ve karmaşık olacaktır.