OSMANLI TÜRKÇESİ I - Deneme Sınavı - 7

و
افسوس – efsûs (ne yazık, eyvah, heyhât!)
ای – ey, iy
eyvah – ايواه
دستور – destûr (çekil, yol ver)
دريغ – dirîğ, دريغا – diriğâ (ne yazık)
حيف – hayf (ne yazık!)
حيفا – hayfâ ( vah, yazık)
heyhât – هيها ت ,hey – هى
زهى – zihi (ne güzel, ne hoş)
زهنار, زينهار – zinhâr (sakın, dikkat)
ش شابا – şâbâş (aferîn, bravo)
يا – yâ : Fuzûlîyâ (ey Fuzûlî)

Türkçe kelimelerin sonunda tonlu b, c, d, g ünsüzleri yerine tonsuzları olan p, ç, t, k sesleri bulunur.
ديپ dip, سرت sert, كيتمك git-mek, كچمك geçmek

Çekim ekleri, kelimeleri söz içinde başka kelimelerle ilişkilendirmeye yarar.
ev-de, اوده

1. Türkçe kelimenin ilk hecesinde ünlü düz ise, sonraki ünlüler de düz olur:
bıçak بيچاق dirilmek ديرملك
2. Türkçe kelimenin ilk hecesinde ünlü yuvarlak ise
İkinci hecenin dar ünlüsü yuvarlak olur, sonraki hecelerin de ünlüleri darsa, uyum ileri doğru işler:
örtülü اورتولو görüşüldü كوروشلدى
İkinci hecenin ünlüsü düz-genişse öylece kalır ve kendisinden sonraki hece ünlüleri de ona uyar.
ölecekler اوله جكلر göremedi كورمد

Kelimeleri oluşturan ses ve mana olmak üzere iki temel hususiyet vardır. Kelimeler seslerin birleşiminden oluşur. Buna lafz (ağızdan çıkan sesler öbeği) denir.

Türkçe hece yapıları incelendiğinde iki husus dikkati çekecektir: Bunlardan birincisi, Türkçe hecelerin çift ünsüzle başlamaması, diğeri, hece sonunda iki ünsüzün aynı cins olmamasıdır. Bu hususiyetler Türkçe ve yabancı kelimeleri birbirinden ayırmamıza da yardımcı olur. Türkçe hecelerde kurucu ses olarak bir ünlü mutlaka bulunur. Bu kurucu ünlü kendisinden önce gelen ünsüzü ve kendisinden sonra gelen tek ya da düzenli iki ünsüzü yanına çeker, böylece hece oluşur.

Türkçe kelimelerde tonlu-tonsuz ünsüzlerin (b-p, c-ç, d-t, g-k, z-s) eşleşmesi halinde tonlu ya da tonsuzda birleşirler. Benzeşme eklemede de bir kural olarak işler. Kap-tı, it-ti, diş-çi örnek olarak verilebilir. 
Yukarıda anlatılan ünsüzler arasındaki bu tonlu-tonsuz benzeşmesine ünsüz uyumu denir

Türkçe’de dilek-şart kipi –sa/–se eklerinden oluşur ve سه şeklinde tek şekilli olarak yazılır. Ses uyumlarına bağlı olarak okunur.

İnce ünlülü fiillerin teklik 2. şahıstaki yazılışı ve çokluk 2. şahıstaki yazılışı aynıdır.

Çokluk 2. şahıs ekleri kalın ünlülü fiillerde ق ile, ince ünlülü fiillerde ك ile gösterilir.

Çok yaygın olmasa da kimi metinlerde dilek-şart çekiminin ekleri ek ünlüsü gösterilmeden de yazılmaktadır.

Dilek-şart kipinin olumsuzu yazılırken ince ünlülü fiillerde مه me, kalın ünlülü fiillerde ما ma ile yazılır.

İstek ve emir kiplerinin yazılışıyla ilgili aşağıdaki hususlara dikkat etmek gerekir:
• Birinci şahıs istek eki olan -a, -e ekleri kullanılmaz. Bunlar yalnız bazı ağızlarda vardır. İkinci şahıstaki -asın, -asınız ve olumsuzu özel bir rica veya uyarı anlamı için kullanılır.
Oturasın diye aldım, Görmeyesiniz diye sakladım
• Üçüncü şahıslar için bugün kullandığımız -sın, -sin, -sun, -sün ekleri daha önceleri yalnızca yuvarlak ünlülü (-sun, -sün سون )idi. Ünlü uyumunun yerleşmesiyle -sın, -sin سني şeklide yazılmaya başlandı.
dimesün, oturmasun, virsün, gelsün
• Emir ve istek kiplerinin olumsuzları مه , ما ekleri ile yapılır:

Ön edatlar: Arapça harf-i cerler, Türkçe isim çekim ve son çekim edatları ve Farsça bazı edatlar bu gruba girer: ر – ber (üzerine, üzerinde): دار بر ber-dâr (asılmış), كمال بر ber-kemâl (mükemmel, kemal üzere), دوش بر خانه hâne ber-dûş (evi omzunda, evsiz barksız)

Hece, kelimeyi oluşturan en küçük ses birliğidir. Her kelime bu ses birliklerinden bir veya birkaçının bir araya gelmesiyle oluşur. Türkçede heceler açık ve kapalı olmak üzere iki grupta incelenir. Açık hece: bir ünlüden oluşan ya da ünlüyle biten hecedir.

Tek ünlü hece: a-cı, e-lek, ı-lık, i-ki, o-kumak, ö-lüm, u-yumak, ü-şümek
Ünsüz-ünlü hece: ka-ra, se-kiz, sı-kı, bi-lek, ko-yun, bö-lük, ku-lak, bü-yük
Kapalı hece: ünsüzle biten hecedir.

Ünlü-ünsüz hece: ak, el, ıs-lak, il, ol-mak, öl-mek, uç-mak, üz-gün
Ünsüz-ünlü-ünsüz hece: kay, gel, kıl, bir, kol, göl, kuy-ruk, kül
Ünlü-ünsüz-ünsüz hece: alt, ars-lan, üst
Ünsüz-ünlü-ünsüz-ünsüz hece: dört, o-turt-ma, Türk, kırk, sırt,

Kalınlık-İncelik Uyumu İki şekilde olur:
1. Türkçe kelimenin ilk hecesinde kalın ünlü varsa, sonraki hecelerin ünlüleri de kalın olur: oturmak, karanlık 
2. Türkçe kelimenin ilk hecesinde ince ünlü varsa, ondan sonraki hecelerin ünlüleri de ince olur: gönüllü, kirletmek

Türkçe kelimelerde ünsüzlere ilişkin kurallar şöyledir; 

1. Türkçe kelimeler ğ, l, m, n, ň, r, z ünsüzleriyle başlamaz. Ancak kimi yansıma (ses taklidi) kelimeler l, n, z ile başlayabilir.
2. Türkçe kelimeler iki ünsüzle başlamaz.
3. Türkçe tek heceli kelimelerin sonunda düzensiz çift ünsüz ve
ikiz ünsüz bulunmaz.

4. Türkçe kelimelerin sonunda tonlu b, c, d, g ünsüzleri yerine tonsuzları olan p, ç, t, k sesleri bulunur. ديپ dip, سرت sert, كيتمك git-mek, كچمك geçmek
5. Türkçe kelimelerde tonlu-tonsuz ünsüzlerin (b-p, c-ç, d-t, g-k, z-s) eşleşmesi halinde tonlu ya da tonsuzda birleşirler. Benzeşme eklemede de bir kural olarak işler. قاپدى kap-tı ايتدى it-ti ديشچى diş-çi

Her Türkçe kelimenin temeli bir köke dayanır. Sonra bir ya da daha fazla yapım eki ve çekim eki gelir. Türkçe kelimelerde kök, tek başına bir anlam taşıyan bir ses topluluğudur. Yapım eki, köklere birleşmek suretiyle onların anlamlarını değiştiren unsurlara denir. Doğru cevap A.

Kalınlık-İncelik Uyumu İki şekilde olur:

1. Türkçe kelimenin ilk hecesinde kalın ünlü varsa, sonraki hecelerin ünlüleri de kalın olur:

قارانلق karanlık  اتورمق oturmak

2. Türkçe kelimenin ilk hecesinde ince ünlü varsa, ondan sonraki hecelerin ünlüleri de ince olur:

 كوكللو  gönüllü  كريلتمك kirletmek  Doğru cevap C. Diğer şıklardakiler düzlük yuvarlaklık durumuna örnektir.

Türkçe’de dilek-şart kipi –sa/–se eklerinden oluşur ve سه şeklinde tek şekilli olarak yazılır. Doğru cevap D.

كز كيرسه  girseniz                 لر كيرسه  girseler

كلسه كز gelseniz                     كلسه ك  gelsek

Doğru cevap C

E şıkkı dışındakiler dilek-şart kipiyle yazılmıştır. Doğru cevap E.

ایچملى م içmeliyim

ایچمالی یز içmeliyiz

ایچملی سکز içmelisiniz

ايچمليلر içmeliler

Doğru cevap B.