OSMANLI TÜRKÇESİ GRAMERİ II

“Pesendîde-i âlem oldu.” cümlesinde yer alan pesendîde-i âlem, Farsça isim tamlamasıdır. Olmak yardımcı fiili pesendîde “beğenilmiş” masdarına bağlanır: pesendîde olmak "beğenilmek". Tamlamanın diğer unsuru olan âlem kelimesi bu fiil grubunun zarf tamlayıcısıdır: “Herkes tarafından/herkesçe beğenildi.

Teslîm-i rûh eylemek fiilinin bünyesinde bulunan teslîm-i rûh, bir isim tamlamasıdır. Eylemek yardımcı fiili, anlamca tamlamanın aslî unsuruna bağlıdır: teslîm eylemek. Teslîm eylemek, geçişli bir fiildir, yani nesne alır. Bundan dolayı rûh kelimesini bu tamlamanın nesnesi olarak değerlendirir ve Türkçe yapıya böylece çeviririz: ruhu teslim eylemek.

ref'-i livâ-i tuğyân, Farsça yapılı isim tamlamasıdır. Türkçe etmek yardımcı fiiliyle kullanıldığında bu yardımcı fiil doğrudan ref' masdarına bağlanır: ref' etmek "kaldırmak". Ref' etmek, geçişlidir, bundan dolayı livâ-i tuğyan "isyân bayrağı" bu fiilin nesnesi olur: livâ-i tuğyânı ref' etmek "isyan bayrağını kaldırmak".

Ref'-i livâ-i tuğyân, Farsça yapılı isim tamlamasıdır. Türkçe etmek yardımcı fiiliyle kullanıldığında bu yardımcı fiil doğrudan ref' masdarına bağlanır: ref' etmek "kaldırmak". Ref' etmek, geçişlidir, bundan dolayı livâ-i tuğyan "isyân bayrağı" bu fiilin nesnesi olur: livâ-i tuğyânı ref' etmek "isyan bayrağını kaldırmak".

Mestûr-ı dâmen-i himmet, Farsça isim tamlamasıdır; etmek yardımcı fiili bu tamlamayla birlikte kullanıldığında, doğrudan mestûr masdarına bağlanır: mestûr etmek "örtmek". Bu fiil geçişli olup, nesnesi cümlede daha önce geçmiştir; bu yüzden diğer kelimeler burada zarf tamlayıcısı görevindedir: "... dâmen-i himmet ile mestûr ettiği "himmet eteğiyle örttüğü".

A seçeneğinde yer alan پولاد بدن pûlâd-beden "çelik bedenli" anlamında bir birleşik isimdir.  B, C ve D'dekiler tamlamadır:  حرمين محترمين Haremeyn-i muhteremeyn “İki muhterem Harem” (Mekke ve Medine); زاويتان متقابلتان zâviyetân-ı mütekâbiletân “karşıt zıt açılar”; دولتين عليتين devleteyn-i aliyyeteyn “iki yüce devlet”. E'deki  مشكلترين müşkilterîn ise "en zor" en zor anlamında son eklerle yapılan bir sıfattır.

Yalnızca C seçeneğindeki پادشاه عالمپناه pâdişâh-ı âlem-penâh "âlemin koruyucusu olan Padişah" tamlamasının tamlayanı “âlem-penâh” birleşik isimdir.  A seçeneğindeki ممالك اسلاميه memâlik-i İslâmiyye, B’deki دولتين عليتين devleteyn-i aliyyeteyn “iki yüce devlet”, D’deki دولت عثمانيه devlet-i Osmâniyye “Osmanlı Devleti” ve E’deki  شعراى عثمانيه şu’arâ-yı Osmâniyye “Osmanlı şairleri” birer tamlamadır.

Tamlamanın doğru okunuşu D seçeneğinde olduğu gibi “ricâl-i devlet-i ebed-kıyâm” şeklindedir.

B seçeneğinde verildiği gibi رجال دولت ابد قيام ricâl-i devlet-i ebed-kıyâm tamlaması "sonsuza kadar ayakta olan devletin yöneticileri” anlamındadır.

A seçeneğindeki شهرياركشوركشا şehriyâr-ı kişver-güşâ tamlaması “ülkeler fetheden hükümdar" anlamındadır. Diğer seçeneklerdeki سلطان آسمان احتشام sultân-ı âsumân-ihtişâm "felek gibi ihtişamlı sultan", سردار عاليشان serdâr-ı âlî-şân "şanı yüce serdar", پادشاه عالمپناه pâdişâh-ı âlem-penâh "âlemin koruyucusu olan Padişah" ve خاقان بهرام اقدام Hâkan-ı Behram-ikdâm "Behram gayretli Hakan" anlamlarındadır.

vilâyât-ı muhtelife "çeşitli vilâyetler" Bu örnek, bir sıfat tamlamasıdır. Sıfat tamlamaları varlıklar âleminde bir "şey"i gösteren isim değerindedir. Tamlama bu hâliyle uygun ekler alarak Türkçe cümlenin herhangi bir tamlayıcısı olabilir.

teslîm-i rûh, bir isim tamlamasıdır. Eylemek yardımcı fiili, anlamca
tamlamanın aslî unsuruna bağlıdır: teslîm eylemek. Teslîm eylemek, geçişli bir
fiildir, yani nesne alır. Bundan dolayı rûh kelimesini bu tamlamanın nesnesi
olarak değerlendirir ve Türkçe yapıya böylece çeviririz: ruhu teslim eylemek.

Söz konusu masdar, Farsça da olabilir: “pesendîde-i âlem oldu.” pesendîdei âlem, Farsça isim tamlamasıdır. Olmak yardımcı fiili pesendîde “beğenilmiş”
masdarına bağlanır: pesendîde olmak "beğenilmek". Tamlamanın diğer unsuru
olan âlem kelimesi bu fiil grubunun zarf tamlayıcısıdır: “Herkes
tarafından/herkesçe beğenildi.”

serasker, mihman-hâne, sâhil-sarây, gül-berg, murg-âb, İrân-zemîn, meh-tâb
yapısındaki kelimeler, birleşik isimlere örnektir. Bu yapıdaki kelimeler Osmanlı Türkçesi metinlerinde Farsça yapılı tamlamaların tamlanan (muzâf) veya tamlayan (muzâfunileyh) unsuru olabildiği gibi tek başlarına Türkçe söz diziminin herhangi bir unsuru olarak da kullanılabilirler.

İki isimden oluşanlar:
İki isim yanyana gelerek birleşik sıfat oluşturabilir. Yanyana gelen iki kelime Farsça olabileceği gibi, Arapça da olabilir. Bu gibi tamlamaları Türkçede daha çok isnat grubu, sıfat tamlaması+lı kalıbı veya sıfat-fiil grubuyla karşılarız. Bilimsel çalışmalarda bu gibi yapılarda iki kelimenin arasına (- ) işareti konur :
سپاه ستاره sitâre-sipâh "yıldız askerli, yıldızlar kadar çok askeri olan"

Bir isim ile bir sıfat-fiilden oluşanlar:
Farsça fiillerin geçmiş zaman gövdelerinden yapılan ism-i mef'ûller ve fiillerin ism-i fâ'il anlamı taşıyan emir gövdeleri, yani Farsça sıfatfiillerle yapılan kelimeler, birleşik sıfat yapımında sıklıkla kullanılırlar. Bunları Türkçede -an/-en (gelen, bakan, koşan vs.) veya -mış/-miş (gelmiş, ölmüş, görmüş, düşmüş vs.) sıfat-fiil ekleriyle yapılan fiil
gruplarıyla karşılayabiliriz:
آرا عالم âlem-ârâ "alemi süsleyen"

Bir sıfat ile bir isimden oluşanlar:
Bu gibi birleşik sıfatlarda önce sıfat sonra isim gelir. Bu tamlamaları aynı sırayla (sıfat tamlaması)+lı kalıbında Türkçeye çevirmek mümkündür:
حال آسوده âsûde-hâl "âsûde hâlli"

hayret-bahş, hûn-bâr, kişver-güşâ tamlamaları bir isim ve sıfatfiilden oluşurken behrâm-ikdâm iki isimden oluşmaktadır.

انجام فرخنده ايام : eyyâm-ı ferruh-encâm, "sonu uğurlu günler"

شهرياركشوركشا şehriyâr-ı kişver-güşâ "ülkeler fetheden hükümdar"

Aşağıdaki örnekte birleşik isim tamlanan (muzâf) olarak
kullanılmıştır: 

سرعسكر اوردوى همايون : Ser-asker-i ordu-yu hümayun