OSMANLI TÜRKÇESİ GRAMERİ II

Farsça yapılı tamlamaların isim veya sıfat tamlaması olduğunu yalnızca tamlayan (ty) unsurun cinsinden anlıyoruz: Kısaca söylemek gerekirse, tamlayan isimse tamlama isim tamlaması; tamlayan sıfatsa, sıfat tamlamasıdır.

Hayal âlemi tamlaması, âlem-i hayâl şeklindeki Farsça tamlamanın karşılığıdır. Bu ifade C seçeneğinde yer alır.

İfadenin doğru okunuşu devlet-i Osmâniyye şeklindedir. Osmanlı devleti anlamına gelen Farsça bir tamlamadır.

Sonu güzel he ile biten kelimelerden sonra terkib i'si yalnız başına gelir. E seçeneğindeki ifadenin doğru hâli hâne-i peder olmalıdır. Diğer seçeneklerdeki okunuşlar doğrudur.

Hoten kelimesi diğer hiçbir kelimeyle tamlamaya girmez.

Devlet-i âl-i Osmân şeklinde okunan Farsça tamlama üçlü bir tamlamadır.

İnleyen gönlün derdi anlamına gelen tamlama derd-i dil-i zâr şeklinde okunan B seçeneğindeki ifadedir.

Bu tamlama 4 kelimeden oluşur. Bunlardan ilki tamlanandır. Yani şevk kelimesi bu tamlamanın tamlananıdır.

"Ayrılığın can yakıcı askerinin ayakları altında ezilmiş olan" anlamına gelen Farsça tamlama D seçeneğinde yer alan "pâymâl-i leşker-i cân-sûz-ı hicr" ifadesidir.

E seçeneğindeki dîn-i mübîne tamlamasında dîn kelimesi eril olduğu için mübîn kelimesi de eril olmalıdır. Tamlamanın doğru şekli dîn-i mübîn şeklindedir.

Tamlanan kelime /a/ veya /e/ okunan güzel he “٥” ile bitiyorsa sondaki güzel he’nin üstüne hemze işareti konur: ديدهٴکريان dîde-i giryân “ağlayan göz”;  ليلهٴ قدر leyle-i kadr “kadir gecesi”; خانهٴ پدر hâne-i peder “baba evi”; سفينهٴ بلاغت sefîne-i belâgat “belâgat gemisi”. Bu durum yalnızca A seçeneğindeki ديده kelimesi için söz konusudur: ديدهٴکريان dîde-i giryân “ağlayan göz”.

Tamlanan kelime /î/ okunan “ی” ile bitiyorsa izafet esresi yine hemze “ء ” ile gösterilir: كشتئ نوح → keştî-i Nûh “Nuh’un gemisi”;  مثنوئ مولانا → Mesnevî-i Mevlânâ “Mevlânâ’nın Mesnevi’si”;  اهالئ روم → ehâlî-i Rûm “Rum (Anadolu) ahalisi”;  صبئ ذكى  → sabî-i zekî “zeki çocuk”. Görüldüğü gibi bu durum yalnızca D seçeneğindeki مثنوى “mesnevî” kelimesi için geçerlidir.

Tamlanan kelime /â/ okunan elif “ا” ve /û/ okunan vav “و” ile bitiyorsa izafet esresi yerine ye “ی” yazılır izafet esresi –yı biçiminde okunur:  علماى اسلاميه ulemâ-yı İslâmiyye “İslâm âlimleri”;  شعراى عثمانيه şu’arâ-yı Osmâniyye “Osmanlı şairleri”; معناى شعر ma’nâ-yı şi’r “şiirin manası”; عصاى موسى asâ-yı Mûsâ “Musa’nın asası”; ترازوى عدالت terâzû-yı adâlet “adaletin terazisi”; سبوى شراب sebû-yı şarâb “şarap testisi”; آهوى ختن âhû-yı Hoten “Hoten ahusu”;  آرزوى محال ârzû-yı muhâl “imkansız arzu”. Bu durum da yalnızca E seçeneğindeki آهو “ahu” kelimesi için söz konusudur: آهوى ختن âhû-yı Hoten “Hoten ahusu”.

حبيب نازندهٴ خالق يکتا  habîb-i nâzende-i hâlık-ı yektâ olarak okunan tamlama “Bir olan Yaratıcının nazlı sevgilisi” anlamındadır.

زلف سياه خم بخم عنبرسای tamlaması “zülf-i siyâh-ı ham-be-ham-ı anbersây” olarak okunur. Bu tamlamada, baştaki tamlanan unsur olan zülf dışındaki kelimeler sıfat değerindedirler ve ayrı ayrı zülf kelimesini nitelemektedirler. Bu gibi tamlamalarda izafet kesrelerinin “ve” bağlacı anlamını taşıdığı daha önceden kitabınızda bahsedilmişti. Burada da aynı özellik söz konusudur. Dolayısıyla tamlama “Güzel kokulu, kıvrım kıvrım ve siyah saç” anlamındadır.

Burada açıkça görülmektedir ki, öncelikle beyt-i Hudâ ve ruhsâr-ı dil-ârâ kendi aralarında tamlama oluşturmaktadırlar. Dil-ârâ kelimesi sıfat olduğu için kendisinden sonrakine bağlanamaz, kendisinden öncekini niteleyebilir. beyt-i Huda isim tamlaması, ruhsâr-ı dil-ârâ ise sıfat tamlamasıdır. İkisi de dil bilgisi açısından isim değerindedirler. Bunlar kendi aralarında bir isim tamlaması kurarlar: beyt-i Hudâ tamlayan, ruhsâr-ı dil-ârâ tamlanan olur: Türkçe yapıya çevirirsek: Beyt-i Hudâ'nın ruhsar-ı dil-ârâsı. Bu kelime grubu bir isim tamlaması olup yine isim değerindedir ve tamlayan olarak müşâhade kelimesini tamlar ve sonuçta ortaya bir isim tamlaması çıkar: Beyt-i Hudânın ruhsâr-ı dil-ârâsının müşâhadesi. Dolayısıyla C seçeneğindeki beyt-i Hudâ bu beş kelimeden oluşan tamlamanın içinde yer alan bir tamlamadır.

Tamlanan tekil ve dişil olursa sıfat ile ٥dişil yapılır: وقعهء مؤثره vak’a-i mü’essire, حادثهء مؤسفه hâdise-i mü’essife, بلدهء طيبه belde-i tayyibe, حكايهء غريبه hikâye-i garibe.

C seçeneğindeki ulemâ-yı kirâm tamlamasının her iki unsuru da çoğuldur. Diğerleri için böyle bir durum söz konusu değildir.

Yalnızca A seçeneğindeki حرمين محترمين Haremeyn-i muhteremeyn “İki muhterem Harem” (Mekke ve Medine) tamlamasının her iki unsuru da  tesniye (ikili) hâlindedir.Diğer seçeneklerde böyle bir durum söz konusu değildir.

Tamlanan +în ekiyle çokluk yapılmışsa sıfat da aynı eki alır. Bu durum yalnızca C seçeneğindeki مورخين محققين  müverrihîn-i muhakkikîn tamlamasında bulunmaktadır. A, B ve D seçeneklerinde tamlananın tesniye (ikili) hâlinde olup sıfatın da tesniye hâline getirilmesi söz konusudur: حرمين محترمين Haremeyn-i muhteremeyn “İki muhterem Harem” (Mekke ve Medine); زاويتان متقابلتان zâviyetân-ı mütekâbiletân “karşıt zıt açılar”; دولتين عليتين devleteyn-i aliyyeteyn “iki yüce devlet”. E’deki علما ى كرام -yı kirâm ise tamlanan da sıfat da çokluktur.