OSMANLI TÜRKÇESİ GRAMERİ II - Deneme Sınavı - 6

Farsça yapılı tamlamalardan hem isim hem de sıfat tamlamaları Türkçede kullanılır. Diğer seçeneklerde verilen bilgiler yanlıştır. Doğru bilgi yalnız IV. öncülde verilen bilgidir.

Tamlamalara dikkatli bakmak gerekir. Bu tamlamanın tamlananı masdar olmadığı için bütün Türkçe ek veya edatları alarak herhangi bir cümle unsuru gibi kullanılabilir.

Tamlamanın anlamı "kıyametin ciğer yakan günü" şeklindedir.

"nurların düştüğü yer" anlamına gelen tamlama "cây-ı mehbıt-ı envâr" şeklindedir.

Bu tamlamalardan peymâne-i hâtır'ın tamlananı masdar değildir. Bu tamlamanın tamlananı peymâne kelimesidir. Gönül kadehi anlamındaki tamlamanın tamlananı peymanedir.

Seçeneklerdeki tamlamalardan gûşe-i kahve-hânenin tamlayanı birleşik kelimedir.

Verilen birleşik kelimelerden nusret-şi'âr'ın anlamı "zafer şiarlı, daima zafer kazanan" şeklindedir. Diğerlerinin anlamı doğru verilmiştir.

Birleşik kelimede kötü anlamına gelen Farsça kelimenin "bed" olduğu bilinince cevap kolaylıkla bulunacaktır. "bed-nihâd" kötü huylu anlamına gelir.

Seçeneklerden âlem-ârâ bir isim ve bir sıfat-fiilden oluşmuştur.

ser-asker-i ordu-yı hümâyûn tamlamasında tamlayan birleşik sıfat değildir.

Tamlanan unsuru hareket, oluş veya kılış ifade etmeyen, yani masdar olmayan bir kelimeden oluşan tamlamalarda unsurlar birbirine geriden öne doğru başlayan bir sıra içinde bağlanarak bir bütün oluştururlar.

hengâm-ı dil-ârâm “gönle hoş gelen zaman” ve peymâne-i hâtır “gönül kadehi” tamlamalarından birincisi sıfat, ikincisi isim tamlamasıdır. Bunlar uygun ekler alarak Türkçe söz diziminde farklı tamlayıcıları karşılayabilirler: “... ol (hengâm-ı dil-ârâm)+da (peymâne-i hâtır)+ı leb-rîz eden...” Örnekte görüldüğü gibi sıfat tamlaması olan grup +da ekini alarak yer tamlayıcısı, isim tamlaması olan unsur ise yükleme hâli ekini alarak nesne olmuşlardır.

hengâm-ı dil-ârâm “gönle hoş gelen zaman” ve peymâne-i hâtır “gönül kadehi” tamlamalarından birincisi sıfat, ikincisi isim tamlamasıdır. Bunlar uygun ekler alarak Türkçe söz diziminde farklı tamlayıcıları karşılayabilirler: “... ol (hengâm-ı dil-ârâm)+da (peymâne-i hâtır)+ı leb-rîz eden...” Örnekte görüldüğü gibi sıfat tamlaması olan grup +da ekini alarak yer tamlayıcısı, isim tamlaması olan unsur ise yükleme hâli ekini alarak nesne olmuşlardır.

Aşağıdaki örneklerde birleşik isimler tamlanan (muzâf) olarak kullanılmıştır:

ser-asker-i ordu-yı hümâyûn

ser-menzil-i Safâ ve Merve

ser-halka-i kerâmet

mihmân-sarây-ı kulûb

câme-hâb-ı nâz

dest-mâye-i safa

kāfile-sâlâr-ı nübüvvet

kâr-hâne-i kudret

Birleşik isimler, tamlayan olarak da kullanılabilirler:

gûşe-i kahve-hâne

mesîre-i Kâğıd-hâne

levâzım-ı dâd ü sited

İki isimden oluşanlar:
İki isim yanyana gelerek birleşik sıfat oluşturabilir. Yanyana gelen iki kelime Farsça olabileceği gibi, Arapça da olabilir. Bu gibi tamlamaları Türkçede daha çok isnat grubu, sıfat tamlaması+lı kalıbı veya sıfat-fiil grubuyla karşılarız. Bilimsel çalışmalarda bu gibi yapılarda iki kelimenin arasına (- ) işareti konur:
سپاه ستاره sitâre-sipâh “yıldız askerli, yıldızlar kadar çok askeri olan”
بدن پوالد pûlâd-beden “çelik bedenli”
خضرقدر Hızr-kadr “Hızır peygamber şerefli, Hızır yüceliğine sahip”
شعار نصرت nusret-şi’âr “zafer şiarlı, daima zafer kazanan”
رهرب ظفر zafer-reh-ber “zafer rehberli, rehberi zafer olan”
اقدام هبرام Behrâm-ikdâm “Behram gayretli, gayreti Behram gibi olan”
النه مها hümâ-lâne “Hüma kuşunun yuvası olan”

Bir sıfat ile bir isimden oluşanlar:
Bu gibi birleşik sıfatlarda önce sıfat sonra isim gelir. Bu tamlamaları aynı sırayla (sıfat tamlaması)+lı kalıbında Türkçeye çevirmek mümkündür:
حال آسوده âsûde-hâl “âsûde hâlli”
هناد بد bed-nihâd “kötü huylu, kötü yaratılışlı”
نام نيك nîk-nâm “iyi adlı”
ضمري روشن rûşen-zamîr “aydınlık gönüllü”
مهت عاىل âlî-himmet “yüce himmetli”
عاليشان âlî-şân “yüce şanlı”

Bir isim ile bir sıfat-fiilden oluşanlar:
Farsça fiillerin geçmiş zaman gövdelerinden yapılan ism-i mef ’ûller ve fiillerin ism-i fâ’il anlamı taşıyan emir gövdeleri, yani Farsça sıfat-fiillerle yapılan kelimeler, birleşik sıfat yapımında sıklıkla kullanılırlar. Bunları Türkçede -an/-en (gelen, bakan, koşan vs.) veya -mış/-miş (gelmiş, ölmüş, görmüş, düşmüş vs.) sıfat-fiil ekleriyle yapılan fiil gruplarıyla karşılayabiliriz:
آرا عامل âlem-ârâ “alemi süsleyen”
پريا جهان cihân-pîrâ “cihanı bezeyen”
دلفريب dil-firîb “gönül aldatan”
بار خون hûn-bâr “kan yağdıran, kan döken”
عربتنما ibret-nümâ “ibret gösteren”
صفشكن saf-şiken “saf kıran, saf bozan”
كشوركشا kişver-güşâ “ülke açan, fetheden”
حريتبخش hayret-bahş “hayret veren”
بسته صف saf-beste “saf bağlamış, saf tutmuş”
زانوزده zânû-zede “diz koymuş, diz çökmüş”
يافته رخصت ruhsât-yâfte “ruhsat bulmuş, izin almış” (ruhsat-yâfte-i gül-geşt-i
çemenzâr-ı ferâdis)
سرافراخته ser-efrâhte “baş uzatmış, uzamış” (serv-i ser-efrâhte-i bostân-ı iftihâr)

âkibet-bîn-i umûr ol-mak

Bu kelime grubunda anlam odağını -bîn ve ol-mak yardımcı fiili teşkil eder. -bîn, dîden fiilinin emir gövdesi olup “gören” demektir. -bîn olmak “gören olmak”, yani “görmek” anlamına gelir.

Aşağıdaki örnekte koyu renkli unsurlar, fiil grubunun yer ve zarf tamlayıcısıdır: Doksan beşte İstanbul kadılığıyla manassa-nişîn-i taayyün ü iştihâr olup... “Doksan beşte (yılında), İstanbul kadılığı makamıyla, şöhret ve itibâr gerdeğine girip...”