Arapça Kelime Yapımı: Sıfat-ı Müşebbehe, İsm-i Tafdîl, Mübâlağa-i Fâ’il, Diğer Kelime Türleri; Arapça Kelimelerde Değişim: İ’lâl

İsm-i fâ'il, ism-i mef'ûl, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdîl, mübâlağa-i fâ'il ve ism-i mensûb

Öznedeki değişmeyen bir durum ve niteliği bildiren kelimelere sıfat-ı müşebbehe denir

İsm-i fâ’illerden başlıca farkı, ism-i fâ'illerin belirttiği niteliğin geçici olması; sıfat-ı müşebbehenin belirttiği durum ve niteliğin sürekli, kalıcı olmasıdır. Türkçedeki -kan/-ken (çalışkan, girişken); -kın/-kin (azgın, pişkin, düşkün) ekleri Arapçadaki
sıfat-ı müşebbehe kategorisine denk gelen kelimeler türetir.
İsm-i fâ'iller kıyâsîdir, yani bir kurala göre türetilirler. Sıfat-ı müşebbeheler ise
semâîdir, yani kuralsızdır. Bir kelimenin sıfat-ı müşebbehe vezinlerinden hangisinden türetileceğini dilbilgisi kuralları değil, dil kullanımı, o dili kullanan insanların uzlaşımları belirler.

Bu kategorideki sıfatlar, ifade ettikleri niteliğin öznede başkalarına göre daha çok
veya en çok olduğunu ifade ederler. Günümüz Türkçesinde bu kategoriyi teşkil
eden bir ek yoktur. Bu kategoriyi Türkçede söz dizimi yoluyla
büyük → daha büyük ~ en büyük
şeklinde yapmaktayız.

Masdarın ifade ettiği işin çok yapıldığını, abartıyla yapıldığını veya daima yapıldığını ifade eden kelimelere mübâlağa-i fâ'il denilmektedir.

Bu kategorideki kelimeler aitlik, mensupluk anlamları veren sıfatlardır. Bir şeye
ait, bir şeye dair, bir şey ile ilgili vs. anlamlarındaki kelimeler bu kategoride olur.
Bu kelimeler kıyâsî, yani bir kurala bağlı olarak üretilir. Bunların yapılışı Türkçedeki ekleme sistemine benzer: Kelimenin sonuna Arapçada /iyyün/ şeklinde okunan bir ye (ی (getirilir. Yani ye harfi şeddeli ve tenvinlidir

Bu kategorideki kelimeler, fiildeki iş ve hareketin gerçekleştiği, olduğu yeri gösterirler.

Bu kategorideki kelimeler, fiilde ifade edilen hareketle ilgili oluş zamanını bildirirler.

Bu kategorideki vezinlerle, fiilden âlet, araç ve gereç isimleri türetilir.

İsm-i tasgîr kategorisi isimlerde küçültme kategorisidir. Bu kategoriyi Türkçede
+cık/+cik, +cığaz/+ciğez ekleriyle teşkil ederiz. Bunlar aynı zamanda sevgi, şefkat, küçümseme, hakaret gibi anlamlar da içerirler.

Asli harflerinden biri hemzeli olan kelime.

Asli harflerinden ikisi aynı cins ünsüz harften oluşan kelime

Aslî harfleri içinde illet harfleri bulunan köklerde kelime türetimi sırasında
bazı değişiklikler meydana gelebilir. İllet harfleri nedeniyle meydana gelen bu değişikliklere gramerde i’lâl adı verilir.

Sülâsî Mücerred Masdarlarda Yapılan İ'lâller
fa'l, علَ
ِعل l'fi ف
ف ve fu'l علُ
ف vezinleri muzâ'af kelimelerde fa" ّ
َع
ّ "fi, ف
ِع
فve fu" ّ
ُع
ف
şekline dönüşür: medd مد , ّhiss ّ
... ّحب hubb, حس
fa'âl عالَ
ِعال âl'fi, ف
ف ,ve fu'âl عالُ
فvezinleri nâkıs kelimelerde fa'â' عاءَ
ف ,fi'â'
ِعاء
ف ,ve fu'â' عاءُ
ف durumuna gelir ve Osmanlıcada kelime sonundaki hemzeler
genellikle yazılmaz: cezâ جزا ,cilâ جال ,du'â دعا ...
fi'le(t) فعلةvezni misâl kelimelerde ilk harf atılarak 'ile(t) علة durumuna gelir:
vasl وصل ,vasf وصفgibi misâl kelimeler fi'let veznine girdiklerinde vavlar atılarak sıla صلهve sıfat صفتşeklini alırlar.

if'âl افعال bâbı ilk harfi hemzeli (mehmûz) ve misâl köklerde î'âl ايعال durumuna
gelir: emn أمن → îmân اميان ,vuzûh وضوح → îzâh ايضاح.

fâ'il فاعل vezni ilk harfi hemzeli kelimelerde â'il آعل durumuna gelir: emr أمر→
âmir آمر ;ekl أکل” yemek yemek” → âkil آکل” yemek yiyen”...
fâ'il vezni ecvef kelimlerde illet harfinin hemzeye dönüşmesiyle fâ’il فائل durumuna gelir: devr دور → dâ’ir دائر ;meyl ميل → mâ’il مائل...
fâ'il vezni nâkıs kelimelerde illet harfinin ye harfine dönüşmesiyle fâ'î فاعی
şekline girer: rızâ رضا râzî راضی ;himâye محايه → hâmî حامی...
fâ'il vezni muzâ'af kelimelerde son iki harfinin aynı olması sebebiyle fâ" فاع ّ durumuna dönüşür: delâlet داللت → dâll دال” ّyol gösteren”; firâr فرار → fârr ّ
فار
“firar eden, kaçan”...
müf'il مفعل vezni misâl ve ilk harfi hemzeli kelimelerde mû'il موعل durumuna gelir: îcâd اجياد → mûcid موجد” icat eden”; îrâs ايراث” miras bırakma” → mûris
مورث” miras bırakan”...

mef'ûl مفعول vezni illet harfi vav harfi olan ecvef kelimelerde mefûl مفول ,illet
harfi ye harfi olan ecvef kelimelerde mefîl مفيل durumuna gelir: havf خوف” korku” → mahûf خموف” korkulu; korkunç”, bey' بيع” satma” → mebî' مبيع” satılmış,
satılan şey”...
mef'ûl vezni illet harfi vav olan nâkıs kelimelerde mef'uvv ّ
Osmanlıcada (مفعو
mef'û şeklinde de okunabilir), illet harfi ye olan nâkıs kelimelerde mef'iyy ّ
مفعی
(Osmanlıcada mef'î şeklinde de okunabilir) durumuna gelir: da'vet دعوت→
med'üvv ّ
مدعو →med'û “davet edilmiş”; remy رمی” atma” → mermiyy ّ
→ مرمی
mermî “atılan şey”...

fa'îl فعيل vezni nâkıs ve sonu hemzeli mehmûz kelimelerde fa'iyy ّ
فعی şekline dönüşür ve vezin Osmanlıcada genellikle fa'î şeklinde okunur: gınâ غنا” zenginlik”
→ ganî غنی” zengin”, ulüvv ّ
علو” yücelik” → 'alî علی” yüce”....

ef'al افعل vezni muzâ'af kelimelerde efa" ّ
افع biçimindedir: lezîz لذيذ → elezz
الذ” ّ en lezzetli”; sahîh صحيح → esahh ّ
اصح” en doğru”...
ef'al vezni nâkıs ve lefif kelimelerde ef'â افعی şekline dönüşür: kavî قوی→
akvâ اقوی” en güçlü”...

mef'al مفعل vezni ecvef kelimelerde mefâl مفال biçimine dönüşür: ziyâret
→ زيارت  mezâr ...مزار