Arapçada Kelime Yapımı: Mezîdünfih Masdarlar (Kıyâsî Masdarlar)

Bu gruptaki masdarlar, mücerred masdarlardan farklı olarak belli bir kalıp içinde belli bir anlam üretirler. Herhangi bir fiil kökünden mezîdünfih bir masdarın yapısına göre masdar üretmek mümkün gibi görünür. Eğer bir kıyâsî masdarın geçişli/geçişsiz, etken/edilgen, dönüşlü veya işteş çatıda olduğunu biliyorsanız, o yapıda üretilmiş bir kelimenin anlam
dairesini belirleyebilirsiniz. Mücerred masdarlarda bunu bilebilmek mümkün değildir.

Mezîdünfih masdarların Osmanlı Türkçesinde sıkça kullanılan dokuz bâbı vardır:
if'âl افعال
tef'îl تفعيل
tefa''ul تفعل
tefâ'ul تفاعل
müfâ'alet مفاعلة
infi'âl انفعال
ifti'âl افتعال
if'ilâl افعالل
istif'âl استفعال

Bu bâbdaki masdarların çatısı geçişlidir, yani nesne alır. Geçişsiz bir fiil bu bâba nakledildiği zaman geçişli olur ve nesne alır:
علم ilm → اعالم i'lâm “(bir şeyi) bildirme” gibi.

İf'âl bâbının ism-i fâ'ili "müf'il vezninde" gelir:
اكرام ikrâm → مكرم mükrim “ikram eden, ikram edici”

İf'âl bâbının ism-i mef'ûlü müf'al vezninde gelir:

امجال icmâl “özetleme” → جممل mücmel “icmâl olunmuş, özetlenmiş” şeklinde örneklendirilebilir.

Tef'îl vezninde baştaki te “ت “ile ortadaki ye “ى “harfleri eklemedir. Sülâsî masdarlardan geçişli, yani nesne alan masdarlar kurar.

Tef'îl bâbının ism-i fâ'ili müfa''il مفعل vezninde gelir. Örnek olarak: 

تسكن teskîn “sakinleştirme” → مسكن müsekkin “sakinleştirici” verilebilir.

Tef'îl bâbındaki kelimelerin ism-i mef'ûlü müfa''al مفعل vezninde gelir. Örnek olarak: 

تركيب terkîb “birleştirme” → مركب mürekkeb “birleştirilmiş” verilebilir.

Bu vezinde baştaki te “ت “eklemedir. Ayın harfinin yerinde bulunan harf de tekrarlanır, yani şeddeli okunur. Tefa''ul تفعل bâbı, tef'îl تفعيل bâbının dönüşlüsüdür ve genellikle geçişsiz masdarlar türetir. 

Tefa''ul bâbının ism-i fâ'ili mütefa''il متفعل vezninde olur:
تكلم tekellüm “konuşma” → متكلم mütekellim “konuşan” şeklinde örneklendirilebilir.

Tefa''ul bâbının ism-i mef'ûlü mütefa''al متفعل vezninde olur:
تشبث teşebbüs “işe girişme” → متشبث müteşebbes “teşebbüs olunan şey”

Bu vezinde baştaki te “ت “ve ortadaki elif “ا “harfleri eklemedir.

Tefâ'ül bâbının ism-i fâili, mütefâ'il متفاعل vezninde gelir:

تشاعر teşâ'ür “şairlik taslama” → متشاعر müteşâ'ir “şairlik taslayan” şeklinde örneklendirilebilir.

Bu bâbda baştaki mim “م ,“ortadaki elif “ا “ve sondaki te “ة “eklemedir. Bu “ة “ Osmanlı Türkçesinde ya açık te “ت “veya “٥” (a, e) şeklinde yazılır.

Müfâ'alet bâbının ism-i mef'ûlü müfâ'al مفاعل vezninde gelir:

خماطبه muhâtaba “söyleşme” → خماطب  muhâtab “söyleşilen, hitab edilen” şeklinde örneklendirilebilir.

Bu bâbda baştaki elif “ا ,“nûn “ن “ve ortadaki elif “ا “eklemedir. Bu bâbdan türeyen
masdarların çatıları özneleri bakımından genellikle dönüşlü, bazen de edilgendir. Nesneleri bakımından ise geçişsizdir, yani nesne almazlar.

Bu bâbda baştaki elif “ا “ile ortadaki te “ت “ve elif “ا “harfleri zâiddir. Bu bâbdan
türetilen masdarların çatısı dönüşlü ve geçişsizdir:
مجع cem' “toplama” → اجتماع ictimâ' “toplanma” şeklinde açıklanır.

Bu bâbdaki masdarların ism-i fâ'ili müfta'il مفتعل vezninde gelir:
اعتدال i'tidâl “ölçülü davranma” → معتدل mu'tedil “ölçülü davranan” şeklinde açıklanır.

İdgam, arapça kelimelerde yan yana gelen aynı iki ünsüz harfin tek harfle yazılması işlemine denilir.

Bu bâbda elifler “ا ,“sin “س “ve te “ت “harfleri eklemedir. Bu bâbda geçişsiz örnekler de vardır:
حق hakk → استحقاق istihkak “hak etme, hak edilen şey” şeklinde örneklendirilebilir.

İstif'âl bâbının ism-i mef'ûlü müstef'al مستفعل vezninde gelir:
استخدام istihdâm → مستخدم müstahdem “hizmette kullanılan” şeklinde örneklendirilebilir.