OSMANLI TÜRKÇESİ GRAMERİ I - Deneme Sınavı - 8

ARAPÇA KELİMELERİN VEZNİ, ARAPÇA KELİMELERİN VEZNİNİ BULMAK, S.6

ARAPÇA KELİMELERİN VEZNİ, s.6

HARFLERİNE GÖRE ARAPÇA KELİMELER, s.8

ARAPÇADA İSİMLER VE ÇOKLUK, s.13

ARAPÇADA İSİMLER VE ÇOKLUK, s.13

Arapça kelimeler kabaca iki gruba ayrılır. Bunlar asıl isimler yani ism-i câmid ve türemiş isimler yani ism-i müştaktır. Asıl isimler (ism-i câmid) grubuna giren kelimeler özel isimler, cins isimleri ve sayı isimleridir. Fiilden türemiş isimler (ism-i müştak) ise masdar isimleri, ism-i fâ'il, ism-i mef'ûl, sıfat-ı müşebbehe, mübâlağa-i fâ'il, ism-i tafdîl, ism-i mekân, ism-i zamân, ism-i âlet, ism-i tasgîr, ism-i mensûb olarak gruplara ayrılır. Bunlardan ism-i câmid grubuna giren bütün kelimeler, masdarlar, ism-i mekân, ism-i zaman, ism-i âlet, ism-i tasgir cinsinden kelimeler isimdirler. İsm-i fâ’il, ism-i mef'ûl, sıfat-ı müşebbehe, mübâlağa-i fâ’il, ism-i tafdîl, ism-i mensûb cinsinden kelimeler ise sıfattırlar.

İki harfli edatlar ve birkaç kelime dışında Arapçada bir kelime kökü en az üç harften oluşur. Bunlara aslî harfler denilir. Yeni kelime yapılırken bu aslî harflerin başına, ortasına veya sonuna bir veya daha fazla harf ilâve edilir. Bu ilâve harflere zâid harfler (=ekleme harfler) denilir. Kelime yapımı belli kalıplara göre olduğu için, bu zâid harflerin hangi harfler olabileceği bellidir. Bu harfler Hemze, Elif, Be, Sin, Mim, Nun, Vav, He, Ye’dir.

Her dilde olduğu gibi Arapçada da kelime türetme şekilleri bellidir. Aslî sesler belli kalıplara girerek yeni kelimeler oluştururlar. Arapça dil bilgisinde bu kalıplar vezin adı verilen yapılarla öğretilir. Bunun için, “yapmak, işlemek”anlamına gelen “fe’ale” fiilinin aslî sesleri olan fe-ayın-lâm harflerine dayanan bir model geliştirilmiştir: fe harfi kelime kökünün birinci aslî sesini, ‘ayn harfi ikinci aslî sesini, lam harfi üçüncü aslî sesini temsil eder; zâid harfler aynen bırakılır. Ortaya çıkan kalıp kelimenin veznidir. Bu bilgi doğrultusunda “kâtib” sözcüğünün aslî harflerinin kef-te-be olduğu ve aradaki elif harfinin zâid harf olduğu açıkça görülmektedir. Doğal olarak da bu sözcüğün vezni “kâtib > fâ’il” olmaktadır.

Elif, vav, ye harfleri, içinde bulundukları kelimelerde çeşitli değişikliklere uğrayan harfler olup bunlara illet harfleri denir. Aslî harflerin içinde bu harflerden biri veya ikisi bulunursa böyle kelimelere de mu'tell kelimeler denir. Söz konusu illet harfleri, kelime yapımı sürecinde başka harflere dönüşür veya düşer. Bunların dönüştükleri harfler de yine bu üç harften biridir.

İlleti harfler elif, vav ve ye’dir. Seçeneklerde bulunan bütün kelimeler türemiş sözcüktür. Ancak sadece A şıkkındaki “ihâfe” sözcüğünün asli harfleri arasında illetli harf bulunmaktadır. Gurûb > gayn-ra-be, sâlih > sad-lam-ha, Hitâb > hı-tı-be, cehâlet > cim-he-lam aslî harflerinden türemişlerdir. İhâfe ise hı-vav-fe kökünden gelmektedir.

Aslî harflerinin niteliklerine göre kelimeler sahih ve mu'tell olmak üzere iki gruba ayrılırlar. Sahih kelimeler sâlim, mehmûz, muzâ’af olmak üzere üç; Mu’tell kelimeler ise misâl, ecvef, nâkıs ve lefif olmak üzere dört kısımdır. Toplamda yedi olan bu kısımlara “Aksâm-ı Seb’a” denir. İçerisinde elif, vav, ye veya hemzeden birini içermeyen veya aynı cins harften birden fazla barındırmayan kelimeler sahih grubundan sâlim kısmına aittirler.

Aslî harflerinden herhangi biri hemze olan kelimelere mehmûz denir. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere C şıkkında verilen mehmûz tanımı yanlıştır.

Sâyebân > Farsça Bileşik İsim (=Gölgelik); Hirâsân > Farsça Sıfat (=Korkak); Cülcülân > Arapça isim (=Kişniş); Küfrân > Arapça isim (=İyilik bilmeme); Zâviyetân > Arapça çoğul isim (=İki açı).

Arapçada çokluk, iki gruptur: Eklemeli ve bükünlü. Eklemeli çokluklar sâlim çokluk (cem'-i sâlim) adını alır. +în, +ûn ekleri müzekker (eril), +ât eki ise müennes (dişil) çokluklar yapar. Bu bilgi doğrultusunda A, B, C ve E şıklarındaki çoğul isimlerin eril yani müzekker eklerle türetildiğini, D şıkkındaki ekin ise dişil yani müennes bir ek olduğunu anlayabiliriz.

Başlıca cem’-i mükesser kalıpları: Ef’âl, fu’ûl, fu’ul, fu’al, fi’al, fi’âl, fu’’âl, fa’ale, fu’alâ, fe’â’il, fevâ’il, fevâ’îl, efâ’il, efâ’îl, ef’ilâ, ef’ile, mefâ’il, mefâ’îl, tefâ’îl, ef’ul vb. A şıkkındaki eşkâl ef’âl vezninde, B şıkkındaki süfün fu’ul vezninde, C şıkkındaki kibâr fi’âl vezninde, D şıkkındaki akâ’id fe’â’il vezninde çoğul isimlerdir. E şıkkındaki vukû’ât ise cem’-i sâlim-i müennes olan +at ekiyle türetilmiştir.

Fiilden türemiş isimler (ism-i müştak) ise masdar isimleri, ism-i fâ'il, ism-i mef'ûl, sıfat-ı müşebbehe, mübâlağa-i fâ'il, ism-i tafdîl, ism-i mekân, ism-i zamân, ism-i âlet, ism-i tasgîr, ism-i mensûb olarak gruplara ayrılır. İsm-i câmid ise asıl isimlerin kavram adıdır.

İsm-i fâ’il, ism-i mef'ûl, sıfat-ı müşebbehe, mübâlağa-i fâ’il, ism-i tafdîl, ism-i mensûb cinsinden kelimeler sıfat-tırlar. İsm-i câmid grubuna giren bütün kelimeler, mas-darlar, ism-i mekân, ism-i zaman, ism-i âlet, ism-i tasgir cinsinden kelimeler ise isimdirler.

Zâid harfler أ (hemze),ا , ت , س, م , ن , و ٥ , ى ‘dir. ع ise zaid bir harf olarak asla karşımıza çıkmaz.

Zâid harflerle ilgili olarak verilen bilgilerden bazıları yanlış verilmiştir. Ama sin harfinin ist-, müst- gibi ses gruplarıyla başlayan kelimelerde zâid olduğu bilgisi doğrudur.

Bir kelimenin veznini bulurken kök harfleri yerine sırasıy-la fe-‛ayn-lâm harfleri getirilir ve harekeleri aynı bırakılır. Buna göre yukarıdaki kelimelerin vezinleri sırasıyla fa‛al, fi‛l, fi‛lân, fa‛al ve fu‛ûl dür. Bir tek duhûl kelimesinin vezni doğru verilmiştir.