OSMANLI TÜRKÇESİ GRAMERİ I - Deneme Sınavı - 4

Merhamet, mefharet ve mes’ele mef’alet kalıbıyla; maksad ise mef’al kalıbıyla türetilmiştir. Bir tek mev’iza mef’ilet kalıbıyla türemiştir.

Ma’rifet ve mev’iza mef’ilet kalıbıyla; matlab ve masraf ise mef’al kalıbıyla türetilmiştir. Bir tek mevlid mef’il kalıbıyla türemiştir.

"Ebediyyet", "Câhiliyyet", "Mahcûbiyyet" ve "İnsâniyyet" kelimeleri Arapça gramer kurallarına uygun şekilde isim ve sıfatlardan türetilmiş ve Arapçada kullanımda olan kelimelerdir. Ancak "emniyyet" Osmanlı Türkçesinde kullanılan ancak Arapçada bulunmayan emn masdarından türetilmiş bir kelimedir.

Masdarların ism-i fâ’il hali fâ2il kalıbıyla çekimlenmiş halidir. Bu doğrultuda tâlib, âlim, kâtib, âmil ve kâtil doğru çekimlenmiş ism-i fâ’illerdir. İsm-i mef’ûl ise mef’ûl kalıbıyla çekimlenmiş masdarlardır. Matlûb, ma’lûm, mektûb ve ma’mûl mef’ûl kalıbıyla doğru bir şekilde çekimlenmiştir. Ancak maktel bu kalıba uymak doğrusunun maktul olması gerekmektedir.

Arapça fiilerin Türkçe karşılıklarında kullanılan masdar ekleri –lık, -ış, -ma, -mak olabilir. –iyor ise fiilin şimdiki zaman çekimi için kullanılır.

Semaî masdarlar belli bir anlam üretmezler; fiilden türetilen bir ismin niçin bu vezinden türetildiğinin belli bir kuralı yoktur. Toplumca o kelime üzerinde uzlaşılmıştır ve bu kelimeler dilin kullanımıyla edinilir, öğrenilir. Bu yüzden bu gruba giren masdarlara semâî masdarlar (yani işitip öğrenmeye dayalı masdarlar) da denir.

Ta‛allüm kelimesinin anlamı öğrenmedir. Kelime bu haliyle geçişli ve dönüşlüdür.

İsim ve sıfatların sonuna gelerek özellikle kavram ismi türeten ek +iyyet’tir. Bu ekin terim adı mec‛ul masdardır. İnsâniyyet: İnsanlık gibi.

Kelimelerden câhil cehl kökünden türetilmiş, “bilmeyen” anlamına sahip bir kelimedir. Diğerleri ise yalın halde bulunan sülâsi mücerred masdarlardır.

Kelimelerden dördünün vezni doğru ver-ilmiştir. Yalnız karâr kelimesinin vezni yanlıştır. Bu kelimenin vezni fa‛âl olmalıdır.

Ta‛lîm, i‛lâm, mu‛allim, ‛âlim kelimeleri ‛a-l-m kök harflerinden türemiştir. Ta‛ammül kelimesi ise ‛a-m-l kök harflerinden türemiş ve farklı bir anlama sahiptir.

Kelimelerden dördünün ism-i fa‛il çekimleri doğrudur. Ancak şuhûd kelimesinin ism-i fâ‛il çekimi şâhid şeklinde olmalıdır.

Kelimeler sırasıyla talebe, ketebe, ‛aleme, seraka köklerinden türetilmiş ve mef‛ûl kalıbına yerleştirilmiştir. Meydân kelimesinin ise vezni mef‛ûl değildir.

İsm-i fa‛îl ve ism-i mef‛ûl olarak verilen kelimelerin kök harflerinin anlamı bilin-mese de ne tür bir anlam grubuna dahil olduğu bilinir. İsm-i fâ‛il yapan, eden; ism-i mef‛ûl yapılan, işten etkilenen anlamlarını verir. mazlum kelimesine bakıldığında zulme uğrayan anlamını bulmamız gerekir. Diğer kelimelerin an-lamları doğrudur.

kitâbet "yazma işi, yazı yazma”, كٙتٙبٙ ketebe “yazdı” fiilinin masdar şeklidir.

علم ilm “bilme, bilgi, ilim”, عٙلِمٙ alime “bildi” fiilinin masdar şeklidir.

Bazı sıfat ve isimlerin sonuna /iyyet/ eki getirilerek Türkçede +lık/+lik ekiyle karşıladığımız anlamlarda kelimeler yapılır. Bu kategorideki kelimelere mec'ûl (yapma) masdarlar denilmektedir.

Arapçada masdarlar, türedikleri fiilerin teklik 3. şahıstaki çekimlerinde zâid harf bulunup bulunmamasına göre iki gruba ayrılır. İçinde zâid harf bulunmayan masdarlara mücerred masdar denir. أٙحٙسٙنٙ  ahsene “iyilik etti” fiilinde ise baştaki hemze zâiddir. Bu tip masdarlara ise mezîdünfih masdarlar (artırılmış, harf ilâve edilmiş masdarlar) adı verilir.

Dört aslî harften meydana gelen masdarlara rubâî mücerred masdarlar denir.

Dört aslî harften meydana gelen masdarların bir tek vezni vardır: فعللة fa'lelet . Bu vezindeki ة Osmanlı Türkçesinde genellikle ٥ /e, a/; bazen de te  ت olarak okunur.