OSMANLI TÜRKÇESİ GRAMERİ I - Deneme Sınavı - 15

bükün: Dil bilgisi görevleri
ve yapı bakımından, kelime
köklerinin başında, içinde veya
sonunda türlü değişikliklerin
olmasıdır.
bükünlü diller: Arapça,
İbranice vs. gibi dillerdir.

Asıl isimler (ism-i câmid) grubuna giren kelimeler özel isimler, cins isimleri ve sayı isimleridir.

Fiilden türemiş isimler (ism-i müştak) ise masdar isimleri, ism‑i fâ'il, ism-i
mef'ûl, sıfat-ı müşebbehe, mübâlağa-i fâ'il, ism-i tafdîl, ism-i mekân, ism-i zamân,
ism-i âlet, ism-i tasgîr, ism-i mensûb olarak gruplara ayrılır.

Edat ve harf-i cerler hariç bu kelimeleri dilbilgisel görevlerine göre isim ve sıfat
olarak da sınıflandırmak mümkündür:

İsm-i câmid grubuna giren bütün kelimeler, masdarlar, ism-i mekân, ism-i zaman, ism-i âlet, ism-i tasgir cinsinden kelimeler isimdirler.

İsm-i fâ’il, ism-i mef ’ûl, sıfat-ı müşebbehe, mübâlağa-i fâ’il, ism-i tafdîl, ism-i
mensûb cinsinden kelimeler ise sıfattırlar

2. Elif ( ا ( kelime içinde uzun a (â) sesini karşılamak için kullanılır: ماهر mâhir,
muhâbir خمابر
3. Te (ت (kelime başında, ortasında ve sonunda zâid olarak bulunabilir: تشکيل
teşkîl, انتظار intizâr, شکايت şikâyet

Arapçada kelimeler, aslî harflerinin niteliklerine göre iki gruba ayrılır: a) sahih b) mu'tell 

ى و ا harfleri, içinde bulundukları kelimelerde çeşitli değişikliklere uğrayan harfler olup bunlara illet arfleri denir. Aslî harflerin içinde bu harflerden biri veya ikisi bulunursa böyle kelimelere de mu'tell kelimeler denir.

Söz konusu illet harfleri, kelime yapımı sürecinde başka harflere dönüşür veya düşer.

 Meselâ vezn kelimesinde illet harflerinden vav vardır.

Bu kökten yeni bir kelime üretildiğinde vav değişir: mivzân موزان olması gereken kelime vav'ın ye'ye dönüşmesiyle mîzân
ميزان şeklini alır

Masdar, hareket, oluş ve kılış bildiren isimlerdir. Arapçada masdarlar mücer‑red, mimli, mezîdünfih ve mec’ûl olmak üzere dört gruba ayrılır.

İsm-i fâ'il, fiilde belirtilen hareketi, oluş veya kılışı yapanı ifade eden kelimetürlerine verilen isimdir. Türkçede yazıcı, kırıcı, yazan, kıran, yazar, çizer gibi kelimelerin ifade ettiği anlamlar ism-i fâ'il kategorisini oluşturur.

İsm-i mef'ûl, fiilde belirtilen hareket, oluş ve kılışa maruz kalanı, etkileneni ifadeeden kelime türlerine verilen isimdir. Türkçede kırılmış, kırık, kırgın, bozuk, bozulmuş gibi kelimelerin ifade ettiği anlamlar ism-i mef'ûl kategorisini oluşturur.

İsm-i tafdîl, sıfatlarda derece açısından daha üstünlüğü gösteren bir kelime kategorisidir. Türkçede bu anlamı üreten özel bir ek yoktur. Bunu sıfatın önüne daha, en gibi sıfatlar getirerek üretiriz: daha güzel, en büyük, en yüksek vs. gibi.

İsm-i tasgîr, isimlerde küçültme kategorisidir. Türkçedeki +cık/+cik,+cığaz/+ciğez ekleriyle yapılan kuzucuk, kızcığaz, lokmacık gibi kelimeler de ism-i
tasgîr kategorisinin örnekleri olarak düşünülebilir. 

İsm-i mekân, fiilde belirtilen hareket, kılış veya oluşun gerçekleştiği yeri ifadeeden kelime kategorilerine verilen isimdir.Türkçede çoğu zaman bunu işlek birek olan +lık/+lik ile kurarız. Kimi zaman de yer kelimesinden faydalanırız. Meselâ
derslik, kömürlük, çalışma yeri, toplantı yeri vs.

Mübâlağa-i fâ'il, esas olarak fiilde belirtilen hareket, oluş veya kılışın özne tarafından çok fazla, aşırı derecede yapıldığını ifade eder. Bunu Türkçede çok yapan, çok konuşan, çok gülen gibi sıfat-fiil gruplarıyla yapabildiğimiz gibi kırılgan, pişegen örneklerinde olduğu gibi -gan/-gen ekleriyle de yapabiliriz.

İsm-i mensûb, nisbet ifade eden kelime kategorisidir. Bu kategori, kelime sonuna nispet eki getirmek suretiyle yapılır. Bu kategoriyi Türkçede değişik eklerleyaparız: İstanbullu, demirden, mektupçu vs.

Arapçada masdarlar, türedikleri fiilerin teklik 3. şahıstaki çekimlerinde zâid harf bulunup bulunmamasına göre iki gruba ayrılır.

Mücerred (yalın) masdarların kalıpları, belli bir anlam üretmezler.

Fiilden türetilen bir ismin niçin bu vezinden türetildiğinin belli bir kuralı yoktur.

Mezîdünfih masdarların üretildiği kalıplar ise belli, değiştirilemez anlamlar üretirler. 

Mezîdünfih masdarlarda fiilin geçişli veya
geçişsiz oluşu önemlidir.

Mec’ûl masdarlar, çeşitli
isim ve sıfatlardan +iyyet
son ekiyle yapılmış soyut
isimlerdir: insâniyyet,
beşeriyyet, hürriyyet vs.

Bilhassa fi'l ve fu'l ve fa'l veznindeki bazı kelimeler Türkçede kimi ses değişikliklerine uğramışlardır. Bu kelimeler görüldüğü gibi tek ünlülüdür ve birçoğunun ses yapıları Türkçenin ses yapısına uymaz. Bu gibi kelimelerden yüksek bir kullanımsıklığına sahip olanların iç seste bir ünlü türemesiyle Türkçenin ses yapısına uydurulduklarını görürüz: fikr > fikir, rızk > rızık, şi'r > şiir, küfr > küfür, şükr > şükür gibi. Bu kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında türeyen bu ünlü düşer: fikir > fikrimiz, rızık > rızkını, hüküm > hükmüne vs. Burada dikkat edilmesi gereken
nokta, bu kelimelerin Arapçadaki orijinal imlâlarıyla yazıldıklarıdır

Dört aslî harften meydana gelen masdarların bir tek vezni vardır: fa'lelet.