OSMANLI TARİHİ (1876-1918)

Panislavizmin ideo­lojisine göre, bütün Slav ve Ortodoksların müşterek bir tarihi mirası vardır ve bu miras çerçevesinde, Rusya’nın liderliğinde Slavların siyasal birliklerini bir federas­yon ya da konfederasyon biçiminde yeniden kurmaları gerekmektedir.

Panislavizm’in tarihi kökenlerini 17. yüzyıla kadar götürmek mümkündür. İlber Ortaylı, 17. yüzyılın ilk yarısında, Osmanlı yönetimi sırasında, Slav birliği ve bağım­sızlığından ilk söz eden kişinin Hırvat şairi İvan Gunduliç olduğunu kaydetmekte­dir.

Pogodin’e göre, “Panislavizmin önündeki en büyük engeller Avusturya ve Osmanlı impara­torlukları idi ve bunlar biran önce yıkılmalı ve yerlerine, Rusya’nın öncülüğünde İstanbul merkezli büyük bir Slav imparatorluğu kurulmalıydı”

Gittikçe etkisini arttırmasına rağmen, Panislavizmin önünde ciddi engeller de bulunmaktaydı. Bu hareketin oluşmasında Ortodoksluğun etkisi kuşkusuz çok büyüktür. Ancak, Ortodoks olmayan Slavlar da vardı. Örneğin Polonyalılar, Ka­tolik ve Batı kültürüne yakın olmalarından dolayı, bu birliğin dışında tutulmaya çalışılmıştır. Ayrıca, Avusturya-Macaristan içinde yaşayan geniş Slav topluluğunun büyük bir kısmı da yine Katolik olup, Batı kültürünün tesiri altındaydı. Samarin’in savunduğu “Ruslaştırma” fikrine ağırlık verilmesi ve Rus kültürünün egemen kı­lınmak istenmesi de, Panislavizmin önündeki ciddi engeller arasındaydı. Ancak bu engeller, hareketin yön değiştirerek Rusya merkezli gelişmesinde de etkili olmuştur. Rusya bundan sonra, diğer misyonlarını bir kenara bırakıp, Avusturya ve Osmanlı İmparatorluklarını siyasi ve askeri yönden yok etme hedefine yönelmiştir.

Doksanüç Savaşı sonunda imzalanan Ayestefanos Antlaşması, “Panislavizmin zaferi” olarak kabul edilmektedir. Çünkü, özellikle bu anlaşma ile Osmanlı mira­sı, Rusya’nın istediği şekilde parçalanmaktaydı.

Söz konusu antlaşmada, Osmanlı Devleti’nin egemenliği altında olan Romanya’nın yanı sıra, Sırbistan ve Karadağ gibi Rus nüfuzu altındaki Slav ve Ortodoks memleketler, tam bağımsız olmuş­lardı. Bunun yanında, yine büyük çoğunluğu Slav ve Ortodoks olan Bulgaristan da, toprakları Ege Denizi’ne kadar inen bir büyüklüğe sahip olmak suretiyle, Rusya’nın geleneksel “sıcak denizlere inme” hayalinin önü açılmış oluyordu. Böy­lece, bölge tamamen Rusya’nın nüfuzu ve kontrolü altına girecek ve Büyük Slav İmparatorluğu gerçekleşmiş olacaktı. Ancak, gelişmelerden endişe duyan İngil­tere ve Avusturya’nın araya girmesiyle imzalanan Berlin Antlaşması, Rusya’nın Panislavizm emellerinin gerçekleşmesini önemli ölçüde engelledi.

Rusya, Osmanlı Devleti’ne bağlı Karadağ Prensliği için de bazı talep­lerde bulundu. Osmanlı hükümeti, Londra Protokolü’nden sonra bu talepleri de aynı gerekçeyle reddetti. Bunun üzerine Rusya, 23 Nisan 1877’de Hariciye Nezare­tine bir nota vererek Osmanlı Devleti’yle diplomatik münasebetleri kestiğini bildirdi. Aynı tarihte Başbakan Gorçakof, Petersburg’daki Osmanlı elçiliğine savaş ilanı­nı bildirdi. Böylece tarihe “Doksanüç Harbi” olarak geçen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı başlamış oldu

19 Temmuz  1877- 10 Aralık 1877 tarihleri arasında Plevne şehrini başarılı şekilde savunan Gazi Osman Paşa’nın adına şarkılar yazılmıştır

Rus işgal tehlikesinin gittikçe artması üze­rine, minarelerden ikaz edilen şehir halkı, düşmana karşı koymaya davet edildi. Bu çağrı etkisini göstermiş ve Erzurumlular Nene Hatun’un teşviki ve asker, sivil, kadın, erkek, çocuk ve yaşlısıyla, eline geçirdiği balta ve satırlarla saldırıya karşı koyarak, Rus birliklerini şehirden püskürtmeyi başardılar.

Erzurum başarılı bir şekilde kendini savunmuş olsa bile 31 Ocak 1878’de yapılan ve Dokasnüç Harbi’ni sona erdiren Edirne ateş­kes antlaşmasıyla, Ruslara terk edilmiştir.

Rusların Balkanlar’da izlediği yoğun Panislavizm politikası, 1877-1878 Osman-Rus
Harbi’ne yol açan gelişmelerin başında gelmektedir. Rusya’da Panislavizmin başlangıcını, Slavyanofilizm (Slavcılık) hareketi oluşturur. Rusya merkezli Panislavizm, siyasi bir akım olarak 18. yüzyılın sonları ile 19. yüzyılın başlarında ortaya çıkmıştır.

Slavyonofilizm akımı, Çar I. Nikola zamanında (1825- 1855) gittikçe siyasi bir
nitelik kazanarak koyu bir milliyetçiliğe dönüştü ve sonuçta “Panislavizm” denen
akım ortaya çıktı. Bu dönemde Panislavizm, artık yüksek sesle ifade edilen ve daha
organize bir akımdır. Hareketin lideri ise, Moskova Üniversitesi Tarih Profesörü
Pogodin idi ve diğer yazar ve aydınlar da, 1841’de kurulan ve başyazarlığını yine
Pogodin’in yaptığı bir dergi (Moskvityanin) etrafında toplanmışlardı.

Doksanüç Savaşı sonunda imzalanan Ayestefanos Antlaşması, “Panislavizmin
zaferi” olarak kabul edilmektedir. Çünkü, özellikle bu anlaşma ile Osmanlı mirası, Rusya’nın istediği şekilde parçalanmaktaydı. Söz konusu antlaşmada, Osmanlı
Devleti’nin egemenliği altında olan Romanya’nın yanı sıra, Sırbistan ve Karadağ
gibi Rus nüfuzu altındaki Slav ve Ortodoks memleketler, tam bağımsız olmuşlardı. Bunun yanında, yine büyük çoğunluğu Slav ve Ortodoks olan Bulgaristan da, toprakları Ege Denizi’ne kadar inen bir büyüklüğe sahip olmak suretiyle, Rusya’nın geleneksel “sıcak denizlere inme” hayalinin önü açılmış oluyordu. Böylece, bölge tamamen Rusya’nın nüfuzu ve kontrolü altına girecek ve Büyük Slav İmparatorluğu gerçekleşmiş olacaktı. Ancak, gelişmelerden endişe duyan İngiltere ve Avusturya’nın araya girmesiyle imzalanan Berlin Antlaşması, Rusya’nın Panislavizm emellerinin gerçekleşmesini önemli ölçüde engelledi.

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı, Rumî 1293 yılında meydana geldiğinden dolayı literatüre “Doksanüç Savaşı” olarak girdi. Savaşın temel sebebi, Rusya’nın, son
derece buhranlı bir dönemden geçmekte olan Osmanlı Devleti’ni Balkan topraklarından atmak istemesi şeklinde özetlenebilir.

Gazi Osman Paşa, Tokat doğumludur. İstanbul Kereste gümrüğünde memur Mehmet Efendi ve ev hanımı Şakire hanım’ın oğludur. Asıl adı Osman Nuri’dir. Askeri okullarda okuduktan sonra muhtelif yerlerde görev yaptı. Ancak Osmanlı-Rus Savaşı’ndaki başarılı savunması onun tanınmasına vesile oldu. Savaş içinde Gazilik unvanı verilen Osman Paşa, esaretten sonra İstanbul’a dönüşünde büyük coşkuyla karşılandığı gibi padişahtan da büyük saygı gördü. II. Abdülhamid, kendisiyle birlikte seyahat etmek suretiyle, O’na olan teveccühünü açıkça gösterdi. 1900 yılında ölümüne kadar Hassa müşirliği, Mabeyn müşavirliği ve Seraskerlik gibi üst düzey görevlere atandı.

Rus Çarı II. Aleksandr, II. Abdülhamid’in yaptığı ateşkes teklifini kabul edince,
iki taraf arasında savaşı sona erdiren Edirne Mütarekesi imzalandı. Ateşkes görüşmelerinde Osmanlı Devleti’ni Server ve Nâmık paşalar temsil ederken, Rusya’yı ise Çarın kardeşi ve Rus orduları başkomutanı Grandük Nikola temsil ediyordu. Müzakerelere ilk olarak Kızanlık’ta başlanmış, ancak Edirne’nin Ruslara teslim olması
üzerine burada devam edilmiştir. Edirne Ateşkes antlaşması, 31 Ocak 1878 tarihinde imzalandı.

Edirne Mütarekesi’nin imzalanması ve donanma krizinin de aşılmasından sonra, Ruslar’la yapılacak esas barış antlaşması için görüşmelere başlandı. Bu sırada
Ruslar karargâhlarını Yeşilköy’e (Ayastefanos) naklettiklerinden barış görüşmelerine burada devam edildi. Nihayet, 3 Mart 1878’de Rusya ile Ayastefanos Barış
Antlaşması imzalandı ki, bu konuya ileride bir diğer ünitede ayrıca değineceğiz.

Ruslar’ın Doksanüç Harbi’nde taarruza geçtikleri yerlerden biri de Doğu Anadolu
cephesiydi. Rus saldırısına karşı bu cepheyi, seyyar nitelikteki 4. Osmanlı Ordusu savunmakta ve Ahmet Muhtar Paşa’nın komutasında bulunmaktaydı. Ordunun mevcudu ise, sadece 55 bin askerden oluşuyordu. Bu kuvvetin önemli bir kısmı Kars’ta bulunurken, geri kalan kısmı da Ardahan, Eleşkirt, Van ve Doğu Beyazıt’tan oluşan geniş bir sahada yer alıyordu. Ancak verilen tüm çetin mücadelelere rağmen Kars, Ardahan, Erzurum ve Doğu Beyazıt kaybedilmiştir. Bayburt bu vilayetlerden birisi değildir.

Müzakerelere ilk olarak Kızanlık’ta başlanmış, ancak Edirne’nin Ruslara teslim olması
üzerine burada devam edilmiştir. Edirne Ateşkes antlaşması, 31 Ocak 1878 tarihinde imzalandı. Buna göre;
1. Sırbistan, Karadağ ve Romanya’nın bağımsızlıkları tanınacaktı.
2. İstanbul Konferansında tespit edilen genişlikte olmak üzere özerk bir Bulgaristan Prensliği kurulacaktı. Bu prenslik, Bâbıâli’ye vergi vermekle birlikte kendi milis teşkilâtına sahip olacaktı.
3. Rus kuşatmasına karşı direnen Erzurum Ruslara teslim edilecekti.
4. Osmanlı Devleti Rusya’ya savaş tazminatı ödeyecek ve ayrıca Boğazlar konusunda Ruslara bazı imtiyazlar verecekti.
5. Bosna-Hersek’e özerklik verilecek ve ayrıca Rumeli’de Hıristiyan halkın bulunduğu vilâyetlerde ıslahat yapılacaktı.

Hepsi doğrudur. Sözü edilen gelimleri 19. Yy da Rusya’da Panislamizm gelişmesinde etkili olmuştur.