OSMANLI TARİHİ (1789-1876)

Fransa’nın N­ice şehri Fuad Paşa gibi Osmanlı bürokrasisi ve aydınlarından pek çok ismi ağırlamıştır. Hâriciye Nâzırı Keçecizâde Mehmed Fuad Paşa henüz 54 yaşında iken 12 Şubat 1869’da bu şehirde hayatını kaybetmiştir.

Âlî Paşa’nın ölümünden sonra sadâret mührü, 8 Eylül 1871 tarihinde Mahmud Nedim Paşa’ya verilmiştir. Mahmud Nedim Paşa’nın Sadâreti ile birlikte, devlet işleri Bab-ı Âlî’den saraya intikal etmiş ve keyfi idare etkisini göstermeye başlamıştır.

Sultan Abdülaziz’in sadrazamlığını yapan Mahmud Nedim Paşa 30 Temmuz 1872 tarihinde görevden alınmıstır. Bu tarihten sonra Sultan Abdülaziz’in sıklıkla sadrazam değiştirdiği görülür. Nitekim Mahmud Nedim Paşa’nın azli ile yerine getirilen Mithat Paşa 19 Ekim 1872’de görevden alınarak Mütercim Rüşdü Paşa göreve üçüncü defa getirilmiştir. Rüşdü Paşa’nın sadâreti de uzun sürmemiş ve 15 Subat 1873 tarihinde azledilerek Sakızlı Ahmed Esad Paşa yerini almıştır. 2 aya yakın görevde kalan Esad Paşa, 15 Nisan 1873’te azledilmiş ve Sirvânîzâde Mehmed Rüşdü Paşa sadrazam olmuştur.

Panslavist emellerle kıskırtılan Balkanlar’daki Osmanlı tebaası Hristiyanların isyanları, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nı tetikleyen en önemli unsurdur.

1856 Paris sonrası, Osmanlı-Rus ilişkilerinde ilk önemli adım, “Rusya Yakın Şark Masası” şubesinin başındaki Ignatiyev’in İstanbul elçisi olarak 1864 yılında İstanbul’a gelişidir. Ignatiyev, “Yakın Şark Masası”nın başındayken şu üç hususun gerçekleştirilmesini temel politika olarak belirlemiştir ve İstanbul’a gelişinden sonra da bu politikayı devam ettirmiştir. Bu politikalar; 1. 1856 Paris Barışı ile kabul edilen Karadeniz’in tarafsızlığının kaldırılması, 2. İstanbul ve Boğazlar’da Rus nüfuzunun tesisi, 3. Balkanlar’daki Slav kavimlerinin Rus nüfuzuna alınması şeklinde sıralanmıştır.

Rusların Türkistan’da ilerledikleri 1860 sonrası dönemde, Türkistan’ın yardım isteklerini dile getirmek üzere defalarca İstanbul’a elçiler gönderilmiş olmasına rağmen, bu talepler karşılanamamıştır. Mesafenin uzaklığı ve doğrudan sınır olmaması, devletin iç ve dışta devam eden problemleri ve Rusya karşısında yürütülen ihtiyatlı siyaset, yardım taleplerine cevap verilememesinde etkili olmuştur.

Yemen, Kızıldeniz ve Hindistan Yolu için son derece stratejik bir konumda yer almaktadır. Bölge bu özelliği ile ‘Coğrafi Keşifler Çağı’nda Portekiz ve Osmanlı Devleti arasında rekabet sahası olmuştur.

Berlin’de alınan kararlar mucibince Kont Andraşi tarafından hazırlanan nota; İngiltere, Fransa ve İtalya’nın da onayı alındıktan sonra 31 Ocak 1876’da Osmanlı Devleti’ne iletildi.  Bu nota ile: 1. Hristiyan halk için din ve mezhep serbestliğinin verilmesi, 2. İltizam usulünün kaldırılması, 3. Toplanan vergilerin doğrudan burada harcanması, 4. Çiftçilerin topraklarına sahip olabilmeleri için önlem alınması, 5. Islahatları kontrol için Müslüman ve Hristiyan temsilcilerden oluşan bir komisyon kurulması, Osmanlı Devleti’nden istenmekteydi.

11 Mayıs 1876 tarihinde, Berlin’de Rus Başbakanı Gorçakof, Avusturya Başbakanı Andraşi ve Alman Başbakanı Bismark, tarafından Osmanlı topraklarında yaşayan gayrimüslimlerin can ve mal emniyetlerinin kalmadığı iddiasıyla yapılan toplantı tarihe Berlin Memorandumu olarak geçmiştir.

Sultan Abdülaziz, “Erkân-ı Erba’a” olarak adlandırılan; Mütercim Rüşdü Paşa, Hüseyin Avni Paşa, Midhat Paşa ve Hayrullah Efendi’den oluşan dört kişinin şahsi kin ve nefreti sebebiyle tahttan indirilmiştir.

Osmanlı Devleti 19. yüzyılın ikinci yarısında büyük problemlerle karşı karşıya kalmıştır.

Fuad ve Âlî Paşaların art arda ölümleri, özellikle Balkanlar’da yaşanan sorunların büyümesine neden olduğu söylenebilir

Tanzimat devrinde yetişen büyük devlet adamlarından sonuncusu olan Âlî Paşa 7 Eylül 1871 tarihinde Bebek’teki yalısında hayatını kaybetmiştir.

Âlî ve Fuad Paşalar devlet idaresinde olaylara yaklaşımları açısından birbirlerini tamamlayan özellikleri ile de dikkat çekmişlerdir.

Rusya, Karadeniz’in statüsünde yıllardır yapmak istediği değişikliği ancak 1871 yılında gerçekleştirir.

1856 Paris Barışı ile önü alınan Rus tehdidi bu dönemde tekrar başlar.

Osmanlı Devleti’nin Don-Volga Projesinden vazgeçmesi ve ardından Rusların Asya istikametindeki genişleme hareketlerine ilgisiz kalması üzerine, Ruslar Türkistan’a doğru ilerleyişlerini devam ettirmişlerdir.

1853-56 Kırım Savaşı, Rusların Türkistan ilerlemeleri açısından dönüm noktası olmuştur. Paris Antlaşması ile Avrupa ve Balkanlar yönünde ilerlemesi durdurulan Rusya, Türkistan’ı yayılma sahası olarak tekrar ilk plana almıştır.

Yakup Han, Osmanlı Devleti’nden aldığı yardım ve İngilizlerle yürüttüğü dostane ilişkilerle devletini geliştirirken, Çin tehditini uzakta tutmayı başaramamıştır.

1804 yılında Sırbistan’da başlayan bağımsızlık yanlısı isyanlar, 19. yüzyıl boyunca Balkanlar’da etkisini devam ettirmiş ve nihayetinde önce Yunanistan’ın ve sonrasında da Sırbistan, Romanya ve Karadağ’ın bağımsızlıklarını kazanmaları ile Osmanlı Devleti aleyhine bir seyir izlemiştir. Bu gelişmelerin sebebi olarak “Milliyetçilik” cereyanları ve Rusların tahrikleri ön planda yer alırken; Osmanlı Devleti’nin siyasî ve askerî zaafları da etkili olmuştur. Bâb-ı Âlî, Tanzimat ve Islahat fermanları ile Balkanlar’daki ayrılıkçı hareketleri sona erdirmede yeterli olamamıştır. Paris Barışı sonrası Balkanlar’da Rusların tahrik ve tazyikleri ile kaynaşmalar artmış ve bu bölgede bulunan Rus konsoloslukları, bu isyanları teşvik ve organize etmek suretiyle Panslavizm’in hayata geçirilmesi için çalışmalarını hızlandırmışlardır.