OSMANLI TARİHİ (1789-1876)

Hristiyanlarca Kudüs ve çevresindeki kilise, kabristan gibi bazı bölgeler, Kutsal Yerler (Makâmât-ı Mübareke) sayılmaktaydı. Buralara hizmet etmek ise Hristiyanlar için şerefti. Hristiyan mezhepleri bu hizmetleri ele geçirebilmek için büyük bir rekabet hâlindeydiler. Osmanlı Devleti, bölgeyi fethi sonrası, Kutsal Yerler’de mezhepler arasında varolan düzeni korumuştu. Ancak sonraki yıllarda ilgili devletlerin baskıları ile Katoliklere ve Ortodoks­lara birçok ayrıcalık vermiş ve 1740 kapitülasyonuyla özellikle Fransızlara yani Katoliklere yeni ayrıcalıklar tanımıştı. Ancak zaman içerisinde Ortodoksların, Kutsal Yerlerde daha üstün bir konum kazanmasıyla Katolikler yeniden eski düzeni istemeye başladılar. Bu da Kutsal Yerler Sorununun doğmasına neden oldu. 1847 yılında Hz. İsa’nın doğduğu yer olarak kabul edilen “Beytüllâhim”deki gümüş yıldızın kaybolması üzerine Ortodokslarla Katolikler birbirlerini suçlamaya başladılar. Osmanlı Devleti, yeni bir yıldız yaptırıp ye­rine koyarak sorunu çözmeğe çalıştıysa da olayın büyümesini önleyemedi. Böylece III. Napoleon’un aradığı fırsat da ortaya çıkıyordu.

Katoliklerin koruyucusu olarak Fransa, Ortodoksların koruyucusu olarak Rusya işe karışarak konuyu siyasi çıkar ve rekabetleri için kullanmaya başladılar. III. Napoleon, 1850 yılında Osmanlı Devleti’nden, 1740 Kapitülasyonları ile verilmiş olan ayrıcalıkların tam olarak uygulanmasını istedi. Bu ise Kutsal Yerler’de Katoliklere, Ortodokslar aleyhine yeni hakların verilmesi demekti. Bu durum karşısında Rusya da Babıâli’den 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması’nın koşullarına saygı göstermesini istedi. Osmanlı Devleti, Fransa ve Rusya ile bir anlaşmazlığa düşmek istemiyordu. Doğru yanıt E’dir.

Kırım Savaşı’nın Osmanlı Devleti’ne getirdiği bir diğer sonuç da ilk defa yabancı dev­letlerden borç para alması oldu. Kırım Savaşı Osmanlı maliyesini krize sokarken dış borç alınması kararı verildi. Osmanlı Devleti’nin müttefikleri olan İngiltere ve Fransa bu ka­rarı desteklemişlerdir. Bunun üzerine Bâbıâli, Londra’da Palmer ve Earisie- Goldschmid adındaki iki banka grubu ile 24 Ağustos 1854’te bir sözleşme yaparak 3.000.000 Sterlin (yaklaşık 330 milyon kuruş) borç aldı. Osmanlı tarihinde alınan bu ilk borca Mısır’dan alı­nan vergi geliri karşılık olarak gösterildi.  Doğru yanıt A’dır.

II. Mahmud öncesi reformlarda, Batı’nın temel yapısını oluşturan medenî değerler ile modern devletin temel özellikleri arasında yer alan hukuk devleti olma ve bireyin haklarının korunması gibi ilkeler göz önüne alınmamıştı. Oysa 19. yüzyılın ilk çeyreği boyunca Osmanlı Devleti, özellikle Fransız İhtilali’nin doğurduğu “Milliyetçilik” akımının etkisiyle Osmanlı sınırları içindeki çeşitli ulusların bağımsızlık talepleriyle karşılaştı. Milliyetçilik etkisini öncelikle imparatorluğun gayrimüslim unsurları üzerinde göstermişti. Ayrılıkçı eğilimler taşıyan gayrimüslim unsurların çoğunlukla imparatorluğun Avrupa topraklarında yaşaması, milliyetçilik akımının etkisini kolaylaştırdığı gibi Avrupa devletlerinin müdahalelerine de gerekçe oluşturmaktaydı. Bu anlamda ilk büyük hareket Sırp İsyanları’ydı. 1812’de Bükreş Anlaşması ile Sırbistan özerklik kazandı. Benzer şekilde, Osmanlı-Rus Savaşı sonrası 14 Eylül 1829’da imzalanan Edirne Antlaşması’yla Yunanistan bağımsızlığını elde etmişti. Ayrıca Mısır’da Mehmed Ali Paşa’nın iki defa merkezi otoriteye isyan ederek Osmanlı Sultanı’nın varlığını tehdit etmesi de bir başka büyük sorundu. Giderek ağırlaşan bu sorunların üstesinden gelmenin yolu devletin yeniden organize edilmesinden geçiyordu. Böylece Osmanlı Devleti’ni modern bir devlet ve toplum yapısına dönüştürürken Müslüman ve gayrimüslim bütün unsurları da eşit haklar ve eşit yurttaşlık temelinde bir arada tutmayı amaçlayan Tanzimat Fermanı ilan edilmişti. Fermanda insanların dinî veya etnik yapısı dikkate alınmaksızın bütün unsurlarıyla Osmanlı vatandaşlığı temelinde yeni bir toplum modeli öngörülüyordu. Tanzimat öncesi reform çalışmaları devlet ve bireylerin karşılıklı hakları bakımından hiçbir yenilik hedeflememişken Tanzimat Fermanı ile bu konuda yeni bir döneme giriliyordu.

II. Mahmud öncesi reformlarda, Batı’nın temel yapısını oluşturan medenî değerler ile modern devletin temel özellikleri arasında yer alan hukuk devleti olma ve bireyin haklarının korunması gibi ilkeler göz önüne alınmamıştı. Oysa 19. yüzyılın ilk çeyreği boyunca Osmanlı Devleti, özellikle Fransız İhtilali’nin doğurduğu “Milliyetçilik” akımının etkisiyle Osmanlı sınırları içindeki çeşitli ulusların bağımsızlık talepleriyle karşılaştı. Milliyetçilik etkisini öncelikle imparatorluğun gayrimüslim unsurları üzerinde göstermişti. Ayrılıkçı eğilimler taşıyan gayrimüslim unsurların çoğunlukla imparatorluğun Avrupa topraklarında yaşaması, milliyetçilik akımının etkisini kolaylaştırdığı gibi Avrupa devletlerinin müdahalelerine de gerekçe oluşturmaktaydı. Bu anlamda ilk büyük hareket Sırp İsyanları’ydı. 1812’de Bükreş Anlaşması ile Sırbistan özerklik kazandı. Benzer şekilde, Osmanlı-Rus Savaşı sonrası 14 Eylül 1829’da imzalanan Edirne Antlaşması’yla Yunanistan bağımsızlığını elde etmişti. Ayrıca Mısır’da Mehmed Ali Paşa’nın iki defa merkezi otoriteye isyan ederek Osmanlı Sultanı’nın varlığını tehdit etmesi de bir başka büyük sorundu. Giderek ağırlaşan bu sorunların üstesinden gelmenin yolu devletin yeniden organize edilmesinden geçiyordu. Böylece Osmanlı Devleti’ni modern bir devlet ve toplum yapısına dönüştürürken Müslüman ve gayrimüslim bütün unsurları da eşit haklar ve eşit yurttaşlık temelinde bir arada tutmayı amaçlayan Tanzimat Fermanı ilan edilmişti. Fermanda insanların dinî veya etnik yapısı dikkate alınmaksızın bütün unsurlarıyla Osmanlı vatandaşlığı temelinde yeni bir toplum modeli öngörülüyordu. Tanzimat öncesi reform çalışmaları devlet ve bireylerin karşılıklı hakları bakımından hiçbir yenilik hedeflememişken Tanzimat Fermanı ile bu konuda yeni bir döneme giriliyordu. 

Tanzimat Dönemi’ni doğuran dış nedenler açısından Osmanlı Devleti’nin güvenliği ve varlığını koruyabilmek için izlediği denge politikasının önemi göze çarpar.

Osmanlı Devleti’nin izlediği bu denge politikasının ilk evresi Tanzimat Dönemi’ni de içerecek şekilde 1798-1878 yılları arasındadır. Özellikle Rusya başta olmak üzere kendisine yönelik bir tehdit ortaya çıktığı zaman Osmanlı Devleti, İngiltere ile ittifak kurma yoluna gitti. İngiltere de, anılan dönem boyunca, Osmanlı Devleti’ni destekleyen bir politika izledi. İngiltere doğal olarak kendi çıkarlarını düşünmekteydi. Çünkü Hindistan sömürgesi İngiltere’nin ekonomik hayatında önemli bir yere sahipti.
İngiltere’nin bu sömürgesi ile bağlantısı ise Mısır, Akdeniz ve Cebelitarık Boğazı’ndan
geçmekte ve buna İmparatorluk Yolu denmekteydi.

Dış etkinin bir diğer boyutu da batının yarattığı kapitalist sistemin, dünya imparatorluklarını sistemlerine eklemleme çabası ile ilgilidir. Nitekim bu Avrupa merkezli kapitalist dünya, Osmanlı Devleti’nin, Rumeli, Anadolu, Suriye topraklarını, 19. yüzyıl boyunca ekonomik sistemine eklemlemeyi başarmıştır. Bu bakımdan Tanzimat’ı hazırlayan ekonomik gelişmeler arasında Mısır Meselesi özel bir yer tutmaktadır. Tanzimat Fermanı’nın ilanından kısa bir süre önce Mısır Meselesi’nin baskısı altındaki Osmanlı Devleti, 16 Ağustos 1838’de İngiltere ile Balta Limanı Ticaret Antlaşması’nı imzalamıştı. İngilizlere iç ticarette geniş imtiyazlar verildi. İngilizler Osmanlılar üzerinde daha fazla iktisadi nüfuz kurdular. 1838 Osmanlı-İngiliz ticaret antlaşmasının benzerleri aynı yıl içinde Fransa ile daha sonra 1840’ta İsveç, Norveç, İspanya, Hollanda, Belçika, 1841’de Danimarka, 1843’te Portekiz ile imzalanmıştır.

Tanzimat Fermanı’nın ilanından kısa bir süre sonra da 3 Mayıs 1840’ta bu kez tüm Osmanlı toplumunu içeren genel bir ceza kanunu yayımlandı. Bu genel ceza kanunu, suçların kanuniliği ilkesini getirmesi ve keyfi ceza vermeyi engelleyici hükümleri içermesi bakımından ilk kanun olma özelliğini taşır. Toplumun bütün kesimlerini içeren bu kanunu, 1850 yılında Kara Ticareti Kanunu, 1858’de Arazi Kanunnamesi, 1863’te Deniz Ticaret Kanunu, 1876’da tamamlanan Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye isimli medeni kanunun yayını takip etmiştir.

Osmanlı topraklarında mali uygulamalardan kaynaklanan isyanlardan biri de 1841 Niş İsyanı’dır. Tanzimat’ın herkesin geliri üzerinden belirli bir oranda vergi ödemesi esası ile angaryaların ve iltizam usulünün ilgası, Sırbistan’a sınır komşusu olan Niş bölgesinde özel bir fermanla, reaya çorbacılarının hazır bulunduğu bir toplantıda, ilan edildi. Zengin Hristiyanlar ve çorbacılar da vergi oranlarının artması üzerine harekete geçtiler. Vergi reformu aleyhine propagandaya giriştiler ve türlü iddialarla reayayı tahrik ederek ayaklanmalar çıkardılar. Müslümanlar, Avrupa tüccarları, Yahudi ve Kıptiler de vergiye tabi tutulduklanndan gerçekte köylünün ödeyecegi miktar eskisine göre yarıya inmekteydi. Reaya’nın çoğunluğu memnundu. Fakat bağ sahibi olan çorbacılar ve zengin Hristiyan köylüler şarap ve rakıdan alınan vergiye itiraza devam ettiler. Balkanlarda Hristiyan ahalinin hamisi olduğunu göstermek için her fırsattan istifadeye kalkışan Rusya, müdahalede gecikmedi. Babıâli’ye durumu protesto eden bir nota verdi. Çar hükümetinin, gereken tedbirleri alması için bir memur göndermeye karar verdiği bildiriliyordu. Babıâli telaşa düştü. Meselenin kapanmış olduğunu ileri sürerek bunu önlemeye çalıştı. Nihayet bu memurun, reaya arasında soruşturmada bulunmaksızın Niş bölgesine gelmesini kabul etti. Diğer büyük devletler de Rusya’dan geri kalmak istemediler. Fransa da harekete geçti. Bir nota verdi ve o da bölgede
soruşturma yapmak istediğini bildirdi.

1830’da başlayan ve 1840’ta sonuçlanan Mısır meselesi, bir iç isyan olarak ortaya çıktıysa da beş büyük Avrupa devletinin müdahalesiyle ciddi bir Avrupa sorununa dönüştü. Mehmed Ali Paşa, bu isyan ile elde etmek istediği Adana ve Suriye hakimiyetinden vazgeçmek zorunda kaldı. Ancak Mısır’ı babadan oğula geçirecek olan bir ferman elde etmeyi başardı. Rusya, isyanın ilk aşamasında Hünkar İskelesi Antlaşması ile Osmanlı üzerinde bir himaye kurmayı başardıysa da ikinci aşamada başta İngiltere olmak üzere Avrupalı büyük devletlerin baskısıyla bu avantaj kısa sürede etkisiz hâle geldi. İngiltere, Doğu Akdeniz ve Hindistan’ın güvenliğini tehdit edebilecek, Fransa’nın etkisi altındaki Mehmed Ali Paşa’nın büyük bir devlet kurmasını önlediği gibi Rusya’nın boğazlara yönelik girişimlerini de boşa çıkardı

18. yüzyılın sonlarına doğru Hindistan ile Avrupa arasındaki en kısa yol Akdeniz’den
geçtiğinden bu deniz, İngiltere için hayati önemdeydi. İngiltere, bu yolun ekonomik olduğu kadar jeo-politik değerini de kavramıştı. İstanbul ve Boğazlar dolayısıyla Akdeniz egemenliğini kimseye kaptırmamak İngiltere’nin temel politikasıydı.

Tanzimatın ilanından sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun çeşitli eyaletlerinde isyanlar çıkmıştı. Arnavutluk, Girit, Bulgaristan, Suriye ve Lübnan’da patlak veren isyanlar, Tanzimat’a duyulan tepki, kötü yönetim, milliyetçiliğin yayılması ve yabancı devletlerin tahrikleri gibi nedenlere dayanmaktaydı. Vergi imtiyazlarının sağlanması değil kaybedilmesi zengin toplulukların işine gelmemiştir.

Amerikan Bağımsızlık Bildirisi” ve 1789 tarihli Fransız “İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi” adını alan belgeler 1776’da Amerikan Kongresi tarafından kabul edilmiştir. Doğru cevap D’dir.

Pasarofça Antlaşması 1718 yılında imzalanmıştır. Doğru cevap D’dir.

Lale Devri 1718-1730 yıllarını kapsayan bir süreçtir. Doğru cevap C’dir.

Osmanlı-Rus Savaşı sonrası 14 Eylül 1829’da imzalanan Edirne Antlaşması’yla Yunanistan bağımsızlığını elde etmiştir. Doğru cevap A’dır.

Osmanlı Devleti, 16 Ağustos 1838’de İngiltere ile Balta Limanı Ticaret Antlaşması’nı imzalamıştır. Doğru cevap C’dir.

1838’de Memûrine Mahsûs Ceza Kanûnu yayımlanmıştır. Doğru cevap B’dir.

15 Temmuz 1840’ta İngiltere, Rus- ya, Avusturya ve Prusya arasında Londra Protokolü imzalanmıştır. Doğru cevap E’dir.

Kırım Savaşı’nı sonuçlandırmak ve barış antlaşmasını hazırlamak üzere Paris Kongresi, 25 Şubat 1856’da Osmanlı Devleti, İngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya, Prusya ve Piyemonte’nin katılımıyla toplanmıştır. Doğru cevap D’dir.

Tanzimat Dönemi’nin, 3 Kasım 1839’da Topkapı Sarayı’nın Gülhane Bahçesi’nde Sultan Abdülmecid’in Hatt-ı Hümâyunu’nun okunması ile başladığı konusunda, konuyla ilgilenenler açısından, genellikle bir tereddüt yoksa da, ne zaman son bulduğu hakkında farklı görüşler vardır. Doğru cevap A'dır.