OSMANLI TARİHİ (1789-1876)

III. Selim, 1789 yılında tahta çıktığında iki yıldır Osmanlı-Avusturya ve Osmanlı-Rusya savaşları devam ediyordu. Bu savaşların Osmanlı açısından amacı Rusya’nın işgal etmiş olduğu Kırım’ı kurtarmak ve Avusturya ile Rusya’nın Osmanlı topraklarını paylaşma projelerine engel olmaktı.

Yedi Yıl Savaşları (1756-1763), sömürgecilik ve deniz yollarını kontrol savaşı idi. Avrupa kıtası dışında uluslararası sularda devam etmesi nedeniyle ilk dünya savaşı olarak kabul edilmektedir. Bu savaşta İngiltere, Fransa’ya karşı üstünlük sağlamıştı.

Osmanlı Devleti tek başına savaşı kazanamayacağını biliyordu. Bu yüzden de ittifak teklif eden Rusya ve İngiltere ile anlaşmak ve onların savaş gücünden de yararlanmak istiyordu. İbrahim İsmet Bey ve Rus elçi Vasili Tamara biri açık diğeri gizli iki antlaşmayı imza ettiler. Bu ittifak antlaşmasından birkaç gün sonra 21 Ocak 1799 tarihinde de Osmanlı Devleti ile İki Sicilya Krallığı arasında bir ittifak antlaşması imzalandı. Böylece Fransa’nın Mısır seferine karşılık dört ülkeden oluşan bir ittifak grubu oluştu. Bu grup tarihte “ikinci küme” olarak adlandırıldı.

Osmanlı İngiliz antlaşmasının şartlarını Osmanlı Devleti adına ilmiye ricalinden İbrahim İsmet Bey ile reisülküttap Atıf Bey, İngiltere adına da İngiliz elçi Spencer Simit yürüttü. İngiltere, Osmanlı Devleti ile Rusya arasında yapılan ittifak antlaşmasının aynı hükümlerini kabul etti. 5 Ocak 1799 tarihli antlaşma 13 madde idi. Antlaşmanın en dikkat çeken maddesi onuncu maddeydi. Bu maddeyle Osmanlı Devleti, Fransa’ya Akdeniz’de bütün limanları kapayacak, Fransızları Mısır’dan kovmak için 13.000 kişilik bir ordu hazırlayacak, İngiltere ise hem donanma hem de askerleriyle Fransızların Mısır’dan atılması için Osmanlı Devleti’ne yardım edecekti.

Fransa, İngiltere ile 25 Mart 1802 tarihinde Emiens Antlaşması’nı, Osmanlı Devleti ile de 25 Haziran 1802 tarihinde Paris Antlaşması’nı imzaladı. Osmanlı Paris Elçisi Amedi Galib Efendi ile Fransız meşhur Diplomat Talleyrand’ın tespit ettiği 10 maddelik anlaşma ile kapitülasyonların devamı, iki ülkenin toprak bütünlüklerinin garanti edilmesi ve Karadeniz’in de Fransız ticaret gemilerine açılması hükme bağlandı. Karadeniz’in İngiliz gemilerine de açılmasına izin verildi.

Mısır’ı Fransa’nın tahliyesinden sonra 18 Şubat 1803 tarihinde Hicaz bölgesinde Vahhabi isyanı patlak verdi. Bu mezhebin kurucusu Necidli Şeyh Muhammed ibni Abdülvahhab, İslam dinini asli hüviyetine kavuşturma iddiasında idi. Mezhebin temel esaslarının ilki “amel imandandır” idi. Buna göre namazın bir vaktinin terki bile inançsızlık (küfür) anlamına gelir ve bu kişinin canı ve malı güvende olamazdı. İkinciolarak peygamberler ve evliyalardan yardım istemek Allah’a ortak koşmaktı. Üçüncü olarak da türbe inşası, şarap, tütün, afyon, musikinin yanı sıra tespih de yasaktı.

III. Selim de devlete yeni bir düzen vermek ve bozulan sistemi yeni bir nizama sokmak üzere Nizam-ı Cedid ordusunu, bu ordunun finansmanı için de İrad-ı Cedid Hazinesi’ni kurdu ve pek çok yeni düzenlemeyi hayata geçirdi.

III. Selim’i bu meşum sona götüren pek çok sebepten bazıları sırasıyla şöyle sayılabilir. III. Selim’in yeni talimli ve düzenli ordusu, artık işlevini yitiren ve demode olan Yeniçeri ordusu mensuplarını rahatsız etti. Yeni ordu ve düzenin finansmanı gayesiyle tesis edilen İrad-ı Cedid hazinesi için yeni vergilerin konulması birtakım çevrelerin sızlanmasına sebep oldu. Nizam-ı Cedid ordusu talim ve terbiyesinin yanı sıra resmi kıyafetleriyle de farlılık arz ediyordu. Yeni düzene muhalif olanlar muhafazakârlık saikıyla bu kıyafetleri kâfir taklidi sayarak eleştirilerine yeni bir boyut daha kattı. III. Selim’in saltanatında ikbal ve iktidar sahibi olamayacaklarını düşünen bir kesim de yeni düzene muhalif oldu. Nizam-ı Cedid ordusunun sayısının artması hâlinde Yeniçerilere ulufe verilmeyeceği hatta ilga edileceği algısı kemikleşmiş eski düzen mensuplarını rahatsız etti. İktidarda olan yenilikçi devlet adamlarının ihtişamlı yaşamlarına mukabil halkın geçin sıkıntısının arması ve pahalılık III. Selim ve reformcu ekibinin İstanbul’da kamuoyu desteğini zayıflattı. Öte yandan padişahın iyi niyetli oluşu başta yeniçeriler olmak üzere muhalif çevrelerde cezalandırılma korkusu bırakmadı.

III. Selim’in hâl’ine dair hukuki dayanak ve meşruiyet belgesi olan fetvayı alan âsilerden 2.000’i Topal Ataullah’ı bu hâl’i tebliğe memur ederek Babıali’ye gitti. Burada bulunan Köse Musa Paşa, Anadolu Kadıaskeri Muhammed Hafid Efendi ile Sekbanbaşı’yı hâl’i bildirmek üzere saraya göndermişti.

Asiler kendilerine başbuğ olarak Kastamonulu Kabakçı Mustafa’yı, yardımcı olarak da Arnavud Ali ile Bayburtlu Süleyman’ı seçti. Aralarında bazı ilkeler üzerine yemin ettiler. Buna göre âsiler; Müslüman olsun Hristiyan olsun kimsenin malına, canına ve namusuna dokunmayacaklardı. Bu fiilleri işleyen olursa öldürülecekti. Şeyhülislamın tasdik etmediği hiçbir şeyi talep etmeyeceklerdi. İstanbul’da Aksaray’da yeniçeri kışlalarının bulunduğu alanda yer alan Et Meydanı’nda toplanılacak ve istekleri kabul edilmedikçe dağılmayacaklardı.

III. Selim, 1789 yılında tahta çıktığında iki yıldır Osmanlı-Avusturya ve Osmanlı-Rusya
savaşları devam ediyordu. Bu savaşların Osmanlı açısından amacı Rusya’nın işgal etmiş
olduğu Kırım’ı kurtarmak ve Avusturya ile Rusya’nın Osmanlı topraklarını paylaşma projelerine engel olmaktı. Ancak Sultan I. Abdülhamid, Rusların Özi Kalesi’ni işgali haberini alınca üzüntüden vefat etmişti. III. Selim, tahta çıktığında Osmanlı Devleti’nin elinden çıkan ilk İslam toprağı olan Kırım’ın Rusya’nın hâkimiyetinde kalmasına rıza gösteremeyeceğini beyan etti. Öyle ki Anadolu’nun kapısı olan Kırım, Rusların hâkimiyetinde olduğu müddetçe İstanbul da güvende olamazdı.

Fransa, İngiltere ile uluslararası sularda bir hâkimiyet ve sömürgecilik savaşına girmişti. Bu mücadelenin bir parçası olarak Fransa İngiltere’nin Akdeniz ve Hindistan sömürgeciliğine ve ticaretine darbe vurmak, bu güzergâhta hâkimiyet tesis etmek ve Mısır’ı sömürge imparatorluğuna katmak istiyordu.

Napoleon, Kahire’yi işgal ettiği sırada Fransız donanmasına ait büyük gemiler İskenderiye Limanı’nın doğusunda yer alan Abukır Kalesi’nin karşısında, küçük savaş ve nakliye gemileri ise İskenderiye Limanı’nda bulunuyordu. Büyük savaş gemileri arasında yarım dünya denilen ve üstünde 180 top bulunan 3 ambarlı Orient adlı amirel gemisi de vardı. İngiliz donanması ise Akdeniz’de Fransız donanmasını aramaya devam ediyordu. Nitekim İngiliz amiral Nelson kumandasındaki İngiliz donanması 1 Ağustos 1798’de ansızın Fransız donanmasına saldırarak Fransızların 10 büyük gemisinden 9’unu ele geçirdi. Osmanlı Devleti ve Avrupa Devletler İttifakı (1798-1807) 39
ent adlı gemi de yandı. Öyle ki bu baskından 2 kalyon, 2 fırkateyn, 2 korvet ve 2 bomba gemisi kaçmak suretiyle kurtuldu. Nelson İskenderiye’yi muhasara için donanmayı buraya bırakıp hasar gören gemilerini tamir için Sicilya’ya gitti. Bu arada İspanya Fransa’nın Portekiz ise İngiltere’nin müttefikiydi. Öyle ki İngilizlere yardım için bir Portekiz donanması da Mısır açıklarına gelmiş ve Abukır Deniz Savaşı bittiği için Nelson ile buluşmak üzere Sicilya’ya hareket etmişti.

Yusuf Ziya Paşa: 1798 yılından 1805 yılına kadar 6 sene 7 ay 25 gün sadaret hizmetinde kalan Yusuf Ziya Paşa, aslen Gürcü olup İmrahor Mustafa Paşa’nın
kölelerinden biridir. Halil Hamid Paşa’nın maiyetine girip paşanın silahtarı, 1798’de de vezaret rütbesi verilerek Erzurum Valisi oldu. Bu görevi sırasında da sadarete atandı.

Osmanlı Devleti tek başına savaşı kazanamayacağını biliyordu. Bu yüzden de ittifak
teklif eden Rusya ve İngiltere ile anlaşmak ve onların savaş gücünden de yararlanmak
istiyordu. İbrahim İsmet Bey ve Rus elçi Vasili Tamara biri açık diğeri gizli iki antlaşmayı
imza ettiler. Açık olan antlaşma 14 maddeden ibaretti ve antlaşmanın özü karşılıklı olarak toprak bütünlüklerini garanti altına almaktı. Nitekim bu düşünce 23 Aralık 1798 tarihli antlaşmada “Bir tarafın dostu taraf-ı ahirin dostu ve kezalik bir cânibin düşmanı cânib-i ahirin düşmanı ola” şeklinde ifade edilmişti. Bu ittifak anlaşmasına kadar Osmanlı Devleti, uluslararası ilişkilerde kendi başına hareket etmeyi genel bir prensip olarak uygulamıştı. Ancak bu antlaşmayla Avrupa devletlerinin benimsediği ittifaklar sistemine dâhil oldu. Bu antlaşma Rusya ile yapılmış ilk dostluk antlaşması idi.

Osmanlı'nın Rusya ile yaptığı 23 aralık 1798 tarihli ilk dostluk anlaşmasından sonra, Osmanlı İngiliz antlaşmasının şartlarını Osmanlı Devleti adına ilmiye ricalinden İbrahim İsmet Bey ile reisülküttap Atıf Bey, İngiltere adına da İngiliz elçi Spencer Simit
yürüttü. İngiltere, Osmanlı Devleti ile Rusya arasında yapılan ittifak antlaşmasının aynı
hükümlerini kabul etti. 5 Ocak 1799 tarihli antlaşma 13 madde idi. Antlaşmanın en dikkat çeken maddesi onuncu maddeydi. Bu maddeyle Osmanlı Devleti, Fransa’ya Akdeniz’de bütün limanları kapayacak, Fransızları Mısır’dan kovmak için 13.000 kişilik bir ordu hazırlayacak, İngiltere ise hem donanma hem de askerleriyle Fransızların Mısır’dan atılması için Osmanlı Devleti’ne yardım edecekti. Bu ittifak antlaşmasından birkaç gün sonra 21 Ocak 1799 tarihinde de Osmanlı Devleti ile İki Sicilya Krallığı arasında bir ittifak antlaşması imzalandı. Böylece Fransa’nın Mısır seferine karşılık dört ülkeden oluşan bir ittifak grubu oluştu. Bu grup tarihte “ikinci küme” olarak adlandırıldı.

Osmanlı ve Rus donanmasına Tepedelenli Ali Paşa’nın karadan destek vermesiyle Doğa
Akdeniz’den kovulan Fransızları Mısır’dan da atmak için hazırlıklar yapıldı. Bu kapsamda
10 Ocak 1799’da Cezzar Ahmed Paşa, Şam ve Trablus eyaletleri, Kudüs ve Nablus Sancakları ile Hac emirliği üzerinde olmak üzere Mısır Seraskerliğine atandı. Cezzar Ahmed Paşa’nın esas görevi Mısır’ı Fransız işgalinden kurtarmaktı. Ayrıca Tırhala Mutasarrıfı Köse Mustafa Paşa’nın da büyük bir orduyla deniz yoluyla Mısır’a gönderilmesi kararlaştırıldı. Sadrazam Yusuf Ziya Paşa da bizzat ordunun başında büyük bir orduyla sefere çıkma hazırlığına başladı. Bu ordunun hazırlanması için de Anadolu ve Rumeli’de tüm şehir ve kasabalara hükümler gönderilerek kimin ne kadar asker vereceği ve bunların nasıl toplanacağı bildirildi.

Napoleon hedeflerine ulaşabilmek için elde mevcut 24 bin kişilik ordudan
18.000’ini ayırarak Suriye’yi işgal için 10 Şubat 1799 tarihinde harekete geçti. Napoleon 20 Şubat 1799’da El-Ariş, 24 Şubat 1799’da Gazze, ardında dört günlük bir kuşatmadan sonra Yafa’yı işgal etti. Yafa’da esir alınan 4.000 asker ile Müslüman ve Hristiyan halktan da çok sayıda insan öldürüldü. Gazze’de Mısır Valisi Azemzade Abdullah Paşa, Fransız ordusuna karşı direnmiş ancak daha fazla kayıp vermemek için gerçi çekilmişti. Napoleon 24 Mart 1799 tarihinde Suriye’nin son müdafaa noktası olan Akka Kalesi’nin önüne gelerek kaleyi muhasara etti. Kaleyi Cezzar Ahmed Paşa savunuyordu. Cezzar Ahmed Paşa’ya İstanbul’dan Nizam-ı Cedid birlikleri de yardıma gelmişti. Napoleon ise ağır toplarını getirememişti, ayrıca kale denizden Osmanlı ve İngiliz donanmalarıyla irtibatlı idi. Yardıma gelen kölemen birliklerini Napoleon’un güçleri yenilgiye uğrattıysa da kaleyi ele geçiremedi. Akka savunmasında modern savaş tekniklerini bilen Nizam-ı Cedid ordusunun üstünlüğü hemen dikkati çekmiştir. Fransız ordusunun tüm hamlelerine kolayca karşılık veriyor ve düşmanı mağlup ediyordu. 5 Mayıs 1799 tarihinde Akka Kalesi’ne son saldırısını yapıp başarısız olan Fransız ihtilalinin yenilgisiz komutanı Napoleon, ilk yenilgisini alarak geri çekilme kararı aldı.

Fransa, Mısır seferi sonunda Mısır’ı Fransız hâkimiyetine sokamadı, Akdeniz’i bir Fransız
gölü hâline getiremedi ve iddia ettiği gibi İngiltere’nin sömürge yollarını veya sömürgelerini elde edemedi. Fransa, bir tek Mısır tarihi ve maddi kültür varlıkları üzerine önemli çalışmalar yapmada başarı sağladı. İngiltere ise Napoleon’un İngiliz sömürge imparatorluğunu tehdit eden pozisyonunu sonuçsuz bıraktı. İngiltere, Akdeniz’de Cebelütarık boğazından sonra Akdeniz’de stratejik bakımdan çok önemli bir ada olan Malta’ya da yerleşti. İngiltere, İskenderiye’de Abukır Deniz Zaferi ile Fransa’nın deniz gücüne önemli bir darbe vurdu.

Fransa’yı Akdeniz’den atmak amacıyla Osmanlı Devleti, Rusya, İngiltere ve İki Sicilya Krallığı arasında ittifak antlaşmaları imzalandı ve ortak düşmana karşı çeşitli savaşlar yapıldı.