OSMANLI TARİHİ (1789-1876) - Deneme Sınavı - 13

Tanzimat Dönemi 3 Kasım 1839’da Tanzimat Fermanı’nın okunmasıyla başlamıştır. Doğru cevap A’dır.

1839-1876 yıllarını ifade eden Tanzimat Dönemi çoğunlukla iki alt dönemde incelenmektedir. 1856’da ilan edilen Islahât Fermanı’na kadar olan devre, Tanzimat Dönemi’nin birinci aşamasını; 1856- 1876 dönemi ise ikinci aşamasını oluşturur. Doğru cevap C’dir.

Avrupa Ortaçağ toplumunu, günümüz Avrupa toplumundan ayıran en önemli özellik, bireysel özgürlüğün bulunmayışıdır. Ortaçağ Avrupa'sında herkesin toplumsal düzen­deki rolü sıkı bir biçimde belirlenmişti. Avrupa insanının toplumsal olarak bir sınıftan diğerine geçme şansı pek yoktu. Bir kentten ya da bir ülkeden diğerine gitmesi zordu. İnsanlar, adeta doğduğu yerde kalmak zorundaydı. Zanaatkarların ve köylülerin, sata­cağı malların fiyatları, satacağı yer, kasabanın pazar meydanı belirlenmişti. Lonca üyesi, hiç kimseye teknik sırlarını açıklayamazdı. Herhangi bir kazançlı alışverişi, kendi lon­casından olanlarla paylaşırdı. Kişisel, ekonomik ve toplumsal yaşam, sıkı kurallar altın­daydı. Kişi, böyle bir yapı içinde bir birey değildi. Sadece kuralları önceden belirlenen ve ihlal edilemeyen bir grubun (cemaatin) üyesi bir köylü, zanaatkar veya bir şövalyeydi. Doğru yanıt D’dir.

Osmanlı Devleti, Kanuni Devri’nden itibaren durağan bir döneme girmişti. Kanuni sonrasında gelen hükümdarlar ve sadrazamlardan bir kısmı, devleti durağanlıktan kur­tarmaya yönelik birtakım girişimlerde bulunmuşlardı. 17. yüzyıldan itibaren başlayan bu çabaların temel amacı bozulan Osmanlı düzenini, yeniden kuvvete dayanarak kurmaktı. Doğru yanıt A’dır.

Babıâli, uluslararası bir müdahaleyi önlemek için bütün gay­retini harcıyordu. Olayın bölgeye muhtariyet (özerklik) verilmesi veya bölgenin Sırbistan’a eklenmesi şeklinde sonuçlanma riski vardı. Vergi meselesiyle başlayan ayaklanma, siyasi bir içerik kazanmıştı. Özerk Sırbistan’ın bu bölgeye sınırdaş olması da olayların gelişimini etkilemişti. İsyancılar, Sırbistan’a sığınıyor ve korunuyorlardı. İsyan sırasında kaçıp giden 28 köy halkını, Sırbistan kabul etmişti. Asiler, Sırp Prensi Mihal Obrenovic’den destek alı­yorlardı. Babıâli bir ihtar göndererek oraya sığınmış olan Bulgar köylülerinin geri gönde­rilmesini talep etti. Osmanlı makamları, Rumeli’de genel bir ayaklanma çıkmasından kork­maktaydı. Bu yüzden Babıâli, genel müfettiş Arif Hikmet Bey’i derhal Niş’e göndererek bir soruşturma yaptırdı. Soruşturma raporları Meclis-i Vâlâ’ da incelenerek isyanın, vergiler konusunda memurların tutumlarından kaynaklandığı anlaşıldığından reayayı yatıştırmak için bazı önlemler yürürlüğe sokuldu. Yakup Paşa kumandasında Niş’e askeri kuvvet gön­derildi. Arnavut başıbozuk askerinin elindeki esir reaya, fidye ile kurtarıldı. Yağmaladıkları mallar geri alındı. Padişah, reayaya 150 bin kuruş dağıtılmasını emretti. Sırbistan’a kaçan köylüler, yavaş yavaş gelip köylerine yerleşmeye başladılar. Haziran 1841 itibariyle 400 aile geri gelmiş ve köylerine yerleştirilmiş bulunuyordu. Doğru yanıt C’dir.

Tanzimat Fermanı’nın içeriğine bakıldığında giriş bölümünde, hukuk devleti olma ve hukukun üstünlüğü özelliğinin yitirilmesiyle devletin ve toplumun sıkıntı içinde olduğu vurgu­landıktan sonra idarede ve memlekette kanun üstünlüğünün hakim olmasının gerekli­liği belirtilmekteydi. Tanzimat Dönemi öncesi Osmanlı toplum ve devlet yaşamı, dinsel kurallara, çoğu zaman keyfiliği içerisinde barındıran “örf ”e dayalı bir hukuk nizamına, farklı dinî cemaatler (Millet Sistemi) şeklinde örgütlenen bir toplum yapısına sahipti. Öte yandan bu hukuk düzeni büyük oranda (tedvin) derlenmiş, yazılı metinlere dayalı değildi. Bu yüzden özellikle örfi yetkililerce keyfi hukuki çıkarımlar yapılabilmiş, bu da topluma bir keyfilik ve adaletsizlik görüntüsü vermişti. Toplumun hukuki alanda kur­duğu ilişki biçimleri, bireyin, diğer bireyler veya devletle olan ilişkileri, özellikle dini kaynaklardan yapılan çıkarımlara veya devlet otoritelerinin takdirine bağlı bir görüntüye sahipti. Bu bakımdan hukuk alanında yazılı “kesin kurallar” koyma gerekliliği daha çok Tanzimat devri ile başladı. Adına kanunlaştırma (Codification) denilen bu yöneliş, po­zitif hukuk alanında büyük bir aşamayı temsil etmektedir.  Doğru yanıt A’dır.

II. Mahmud, Nizip ye­nilgisinin haberini alamadan 29 Haziran 1839’da öldü. Yerine oğlu Abdülmecid padişah oldu. Sultan Abdülmecid, Mehmed Ali Paşa ile bir uzlaşma aramaya başladı. Mehmed Ali Paşa’yı affettiğini belirten bir hatt-ı hümâyun yayımladı. Padişahın bu iradesi, Akif Efendi ile Kahire’ye yollandı. Akif Efendi Kahire’ye ulaşmadan önce, Kaptanı Derya (Fi­rari) Ahmed Paşa’nın, II. Mahmud’un Hüsrev Paşa tarafından öldürüldüğü ve Hüsrev Paşanın sadrazamlığı zorla aldığı vb. iddialarıyla, Osmanlı donanmasını Mehmed Ali Paşaya teslim etmek için İskenderiye’ye yola çıktığı öğrenildi. Bu durum İstanbul’da daha büyük telaş uyandırdı. Çünkü Osmanlı Devleti, ordusuz ve donanmasız kalmıştı. Kahire’ye gönderilen yeni bir hatt-ı hümâyunda, Mısır’ın babadan evlâda geçmek şartıyla Mehmed Ali Paşa’ya bırakılacağı vaat edilmekteydi. Bu teklif de Mehmed Ali Paşa tarafından reddedildi. Çünkü Mehmed Ali Paşa, bu sırada Nizip zaferini öğrenmişti. Suriye Valiliği vb. diğer taleplerinin de Osmanlı Devleti tarafından kabul edileceğini düşünmekteydi. Mısır’da­ki yabancı devletlerin konsolosları, Mehmed Ali’ye Osmanlı donanmasını geri vermesini tavsiye ettiler. Ancak Mehmed Ali Paşa bu talepleri dikkate almayarak İstanbul’a ultimatom şeklinde mektuplar yazdı. Bu mektuplar üzerine İstanbul’da olağanüstü bir divan toplandı. Divan, Mehmed Ali Paşa’ya Mısır’dan başka Suriye’nin de bırakılmasını kararlaştırdı. Fa­kat tam bu sırada Avrupa devletleri olaya müdahale ettiler. İngiltere ve Fransa, Rusya’nın Hünkar İskelesi Antlaşması’ndan faydalanmak isteyeceğini düşünerek kuşkulanıyorlardı. Bu sebeple, Osmanlı-Mısır anlaşmazlığını uluslararası bir zemine çektiler. İngiltere derhal harekete geçti. Mısır meselesinin ilk aşamasında yaptığı hatayı bir defa daha tekrarlamaya niyeti olmayan İngiltere, Osmanlı Devleti’ni bu kez yalnız bırakmamaya kararlıydı. Doğru yanıt E’ dir.

Bo­ğazların kapalılığına dair Osmanlı Devletinin taahhüdü, sadece barış zamanına aittir. Buna göre, Osmanlı Devleti, herhangi bir devletle savaş halinde olursa Boğazları istedi­ği devletin savaş gemilerine açabilecekti. Boğazlar rejimini tayin eden artık sadece Osmanlı Devleti değildi. Avrupa devletlerinin karşılıklı ve ortak taahhütleri de söz konusuydu. Yani Osmanlı Devleti, diğer devletlerin onayları olmaksızın Boğazlar re­jiminde bir değişiklik yapamayacaktı. Diğer yandan Avrupa devletlerinin, Boğazların ka­palılığına saygı hususundaki taahhütleri, sadece Osmanlı Devletiyle karşılıklı ilişkilerini de ilgilendiriyordu. Dolayısıyla içlerinden biri taahhüdünden vazgeçip Osmanlı Devleti ile Boğazlar hakkında ayrı bir anlaşma imzalayamazdı. Doğru yanıt C’dir.

Çünkü mültecilerin iade edilmesi, Osmanlı Devletinin uluslararası saygınlığına darbe vuracak nitelikteydi. Ancak Osmanlı Devletinin böylesine güçlü iki devleti karşısına alması, bir savaş ihtimalini doğurmaktaydı. Titof ve Stürmer, 15 Eylül 1849’da Âlî Paşa ve Mustafa Reşid Paşa ile bir araya gelmişler ancak durumun değiş­mediğini görünce 17 Eylül’de Âli Paşa’ya ilişkilerin kesildiğini bildirmişlerdi. Mülteciler meselesindeki diplomatik süreç bu şekilde devam ederken ihtilalin önemli isimlerinden General Bem başta olmak üzere 256 kişi Müslüman olduklarını ilan ettiler. İngiliz ve Fran­sız büyükelçilerinin yazılı görüşleri de alınarak 22 Eylül 1849’da Olağanüstü Büyükelçi olarak Fuad Efendi, Çara hitaben bir mektupla Petersburg’a gönderildi. Fuad Efendi’nin Petersburg’a gönderilmesindeki temel amaç, mülteciler meselesinde Çarın tutumunu ve görüşünü öğrenmekti. Nitekim 27 Eylül 1849 tarihinde Fransa, 1 Ekim 1849 tarihinde İngiltere, Osmanlı Devleti’nin mülteciler konusundaki politikasına destek olduklarını bildirdiler. İngiltere, ilk olarak 20.000 kisilik bir donanmayı Çanakkale’ye yollama kararı aldıklarını ve Fransa’nın da aynı yönde hareket etmesini beklediklerini bildirdi. İngiltere, Rusya ve Avusturya’ya da birer nota göndererek Türkiye’nin yanında olduğunu bildirdi. Bu destekten sonra Osmanlı devlet adamları, Avusturya ve Rusya’nın baskıları karşısında daha cesur davranmaya başladı. Doğru yanıt B’dir.

Rusya, sınırlarının yanıbaşında bir ihtilal gerçekleş­mesine taraftar olmadığı için bölgenin statüsünü belirleyen 1829 Edirne Antlaşması’nın 5. Maddesine aykırı olarak 28 Haziran 1848’de Eflâk-Boğdan’ın kuzeyini işgal etti. Osmanlı Devleti bu durumu protesto ederken Ömer Lütfi Paşa’nın komutasındaki Osmanlı ordu­ları da Eflâk-Boğdan’ın güneyine girdi. Böylece Temmuz 1848’den itibaren Memleketeyn Osmanlı-Rus kontrolü altına girdi. Mayıs 1849’da Rusya’nın, Macar İhtilali’ne müdahale etmek üzere gönderdiği ordu Eflâk İsyanı’nı kısa sürede bastırdı. Osmanlı ise Rusların fır­sattan istifade bölgeyi işgal edeceğinden kaygılanmaktaydı. Rusya, Osmanlı hükümeti’ne işgalin geçici olacağı hususunda teminat vermişti. Rusya bu sırada Babıâli’ye, Memleke­teyn işlerini yeniden düzenlemek için bir anlaşma önerdi ve 1 Mayıs 1849’da Balta Limanı Sözleşmesi imzalandı. Bu antlaşmaya göre; 1- Rusya 7 yıl için Memleketeyn’de Osmanlı Devleti ile hemen hemen eşit haklara sahip olacaktı. 2- Sultan yedi yıl için iki yeni bey se­çecek, Boyar meclisleri dağıtılacak ve bunların yerine bir divan kurulacaktı. 3- Anayasayı gözden geçirmek için Yaş’ta ve Bükreş’te olmak üzere iki komisyon kurulacaktı. 4-Dirlik ve düzen sağlanıncaya kadar her iki devlet yeterli miktarda kuvveti Memleketeyn’de bu­lunduracaktı. 5- Bu antlaşma sürdükçe her iki devlet, beylere danışman göreviyle dele­geler gönderecekti. Bu antlaşma ile iki devletin arası yeniden düzelirken savaş çıkmasını önleyecek yeni bir statü kuruluyordu. Ancak Rusya’nın Eflâk ve Boğdan’a müdahalesi, böl­gedeki nüfuzunun artmasına ve Osmanlı nüfuzunun azalmasına neden oldu. Doğru yanıt D’dir.

Hristiyanlarca Kudüs ve çevresindeki kilise, kabristan gibi bazı bölgeler, Kutsal Yerler (Makâmât-ı Mübareke) sayılmaktaydı. Buralara hizmet etmek ise Hristiyanlar için şerefti. Hristiyan mezhepleri bu hizmetleri ele geçirebilmek için büyük bir rekabet hâlindeydiler. Osmanlı Devleti, bölgeyi fethi sonrası, Kutsal Yerler’de mezhepler arasında varolan düzeni korumuştu. Ancak sonraki yıllarda ilgili devletlerin baskıları ile Katoliklere ve Ortodoks­lara birçok ayrıcalık vermiş ve 1740 kapitülasyonuyla özellikle Fransızlara yani Katoliklere yeni ayrıcalıklar tanımıştı. Ancak zaman içerisinde Ortodoksların, Kutsal Yerlerde daha üstün bir konum kazanmasıyla Katolikler yeniden eski düzeni istemeye başladılar. Bu da Kutsal Yerler Sorununun doğmasına neden oldu. 1847 yılında Hz. İsa’nın doğduğu yer olarak kabul edilen “Beytüllâhim”deki gümüş yıldızın kaybolması üzerine Ortodokslarla Katolikler birbirlerini suçlamaya başladılar. Osmanlı Devleti, yeni bir yıldız yaptırıp ye­rine koyarak sorunu çözmeğe çalıştıysa da olayın büyümesini önleyemedi. Böylece III. Napoleon’un aradığı fırsat da ortaya çıkıyordu.

Katoliklerin koruyucusu olarak Fransa, Ortodoksların koruyucusu olarak Rusya işe karışarak konuyu siyasi çıkar ve rekabetleri için kullanmaya başladılar. III. Napoleon, 1850 yılında Osmanlı Devleti’nden, 1740 Kapitülasyonları ile verilmiş olan ayrıcalıkların tam olarak uygulanmasını istedi. Bu ise Kutsal Yerler’de Katoliklere, Ortodokslar aleyhine yeni hakların verilmesi demekti. Bu durum karşısında Rusya da Babıâli’den 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması’nın koşullarına saygı göstermesini istedi. Osmanlı Devleti, Fransa ve Rusya ile bir anlaşmazlığa düşmek istemiyordu. Doğru yanıt E’dir.

Kırım Savaşı’nın Osmanlı Devleti’ne getirdiği bir diğer sonuç da ilk defa yabancı dev­letlerden borç para alması oldu. Kırım Savaşı Osmanlı maliyesini krize sokarken dış borç alınması kararı verildi. Osmanlı Devleti’nin müttefikleri olan İngiltere ve Fransa bu ka­rarı desteklemişlerdir. Bunun üzerine Bâbıâli, Londra’da Palmer ve Earisie- Goldschmid adındaki iki banka grubu ile 24 Ağustos 1854’te bir sözleşme yaparak 3.000.000 Sterlin (yaklaşık 330 milyon kuruş) borç aldı. Osmanlı tarihinde alınan bu ilk borca Mısır’dan alı­nan vergi geliri karşılık olarak gösterildi.  Doğru yanıt A’dır.

II. Mahmud öncesi reformlarda, Batı’nın temel yapısını oluşturan medenî değerler ile modern devletin temel özellikleri arasında yer alan hukuk devleti olma ve bireyin haklarının korunması gibi ilkeler göz önüne alınmamıştı. Oysa 19. yüzyılın ilk çeyreği boyunca Osmanlı Devleti, özellikle Fransız İhtilali’nin doğurduğu “Milliyetçilik” akımının etkisiyle Osmanlı sınırları içindeki çeşitli ulusların bağımsızlık talepleriyle karşılaştı. Milliyetçilik etkisini öncelikle imparatorluğun gayrimüslim unsurları üzerinde göstermişti. Ayrılıkçı eğilimler taşıyan gayrimüslim unsurların çoğunlukla imparatorluğun Avrupa topraklarında yaşaması, milliyetçilik akımının etkisini kolaylaştırdığı gibi Avrupa devletlerinin müdahalelerine de gerekçe oluşturmaktaydı. Bu anlamda ilk büyük hareket Sırp İsyanları’ydı. 1812’de Bükreş Anlaşması ile Sırbistan özerklik kazandı. Benzer şekilde, Osmanlı-Rus Savaşı sonrası 14 Eylül 1829’da imzalanan Edirne Antlaşması’yla Yunanistan bağımsızlığını elde etmişti. Ayrıca Mısır’da Mehmed Ali Paşa’nın iki defa merkezi otoriteye isyan ederek Osmanlı Sultanı’nın varlığını tehdit etmesi de bir başka büyük sorundu. Giderek ağırlaşan bu sorunların üstesinden gelmenin yolu devletin yeniden organize edilmesinden geçiyordu. Böylece Osmanlı Devleti’ni modern bir devlet ve toplum yapısına dönüştürürken Müslüman ve gayrimüslim bütün unsurları da eşit haklar ve eşit yurttaşlık temelinde bir arada tutmayı amaçlayan Tanzimat Fermanı ilan edilmişti. Fermanda insanların dinî veya etnik yapısı dikkate alınmaksızın bütün unsurlarıyla Osmanlı vatandaşlığı temelinde yeni bir toplum modeli öngörülüyordu. Tanzimat öncesi reform çalışmaları devlet ve bireylerin karşılıklı hakları bakımından hiçbir yenilik hedeflememişken Tanzimat Fermanı ile bu konuda yeni bir döneme giriliyordu.

II. Mahmud öncesi reformlarda, Batı’nın temel yapısını oluşturan medenî değerler ile modern devletin temel özellikleri arasında yer alan hukuk devleti olma ve bireyin haklarının korunması gibi ilkeler göz önüne alınmamıştı. Oysa 19. yüzyılın ilk çeyreği boyunca Osmanlı Devleti, özellikle Fransız İhtilali’nin doğurduğu “Milliyetçilik” akımının etkisiyle Osmanlı sınırları içindeki çeşitli ulusların bağımsızlık talepleriyle karşılaştı. Milliyetçilik etkisini öncelikle imparatorluğun gayrimüslim unsurları üzerinde göstermişti. Ayrılıkçı eğilimler taşıyan gayrimüslim unsurların çoğunlukla imparatorluğun Avrupa topraklarında yaşaması, milliyetçilik akımının etkisini kolaylaştırdığı gibi Avrupa devletlerinin müdahalelerine de gerekçe oluşturmaktaydı. Bu anlamda ilk büyük hareket Sırp İsyanları’ydı. 1812’de Bükreş Anlaşması ile Sırbistan özerklik kazandı. Benzer şekilde, Osmanlı-Rus Savaşı sonrası 14 Eylül 1829’da imzalanan Edirne Antlaşması’yla Yunanistan bağımsızlığını elde etmişti. Ayrıca Mısır’da Mehmed Ali Paşa’nın iki defa merkezi otoriteye isyan ederek Osmanlı Sultanı’nın varlığını tehdit etmesi de bir başka büyük sorundu. Giderek ağırlaşan bu sorunların üstesinden gelmenin yolu devletin yeniden organize edilmesinden geçiyordu. Böylece Osmanlı Devleti’ni modern bir devlet ve toplum yapısına dönüştürürken Müslüman ve gayrimüslim bütün unsurları da eşit haklar ve eşit yurttaşlık temelinde bir arada tutmayı amaçlayan Tanzimat Fermanı ilan edilmişti. Fermanda insanların dinî veya etnik yapısı dikkate alınmaksızın bütün unsurlarıyla Osmanlı vatandaşlığı temelinde yeni bir toplum modeli öngörülüyordu. Tanzimat öncesi reform çalışmaları devlet ve bireylerin karşılıklı hakları bakımından hiçbir yenilik hedeflememişken Tanzimat Fermanı ile bu konuda yeni bir döneme giriliyordu. 

Tanzimat Dönemi’ni doğuran dış nedenler açısından Osmanlı Devleti’nin güvenliği ve varlığını koruyabilmek için izlediği denge politikasının önemi göze çarpar.

Osmanlı Devleti’nin izlediği bu denge politikasının ilk evresi Tanzimat Dönemi’ni de içerecek şekilde 1798-1878 yılları arasındadır. Özellikle Rusya başta olmak üzere kendisine yönelik bir tehdit ortaya çıktığı zaman Osmanlı Devleti, İngiltere ile ittifak kurma yoluna gitti. İngiltere de, anılan dönem boyunca, Osmanlı Devleti’ni destekleyen bir politika izledi. İngiltere doğal olarak kendi çıkarlarını düşünmekteydi. Çünkü Hindistan sömürgesi İngiltere’nin ekonomik hayatında önemli bir yere sahipti.
İngiltere’nin bu sömürgesi ile bağlantısı ise Mısır, Akdeniz ve Cebelitarık Boğazı’ndan
geçmekte ve buna İmparatorluk Yolu denmekteydi.

Dış etkinin bir diğer boyutu da batının yarattığı kapitalist sistemin, dünya imparatorluklarını sistemlerine eklemleme çabası ile ilgilidir. Nitekim bu Avrupa merkezli kapitalist dünya, Osmanlı Devleti’nin, Rumeli, Anadolu, Suriye topraklarını, 19. yüzyıl boyunca ekonomik sistemine eklemlemeyi başarmıştır. Bu bakımdan Tanzimat’ı hazırlayan ekonomik gelişmeler arasında Mısır Meselesi özel bir yer tutmaktadır. Tanzimat Fermanı’nın ilanından kısa bir süre önce Mısır Meselesi’nin baskısı altındaki Osmanlı Devleti, 16 Ağustos 1838’de İngiltere ile Balta Limanı Ticaret Antlaşması’nı imzalamıştı. İngilizlere iç ticarette geniş imtiyazlar verildi. İngilizler Osmanlılar üzerinde daha fazla iktisadi nüfuz kurdular. 1838 Osmanlı-İngiliz ticaret antlaşmasının benzerleri aynı yıl içinde Fransa ile daha sonra 1840’ta İsveç, Norveç, İspanya, Hollanda, Belçika, 1841’de Danimarka, 1843’te Portekiz ile imzalanmıştır.

Tanzimat Fermanı’nın ilanından kısa bir süre sonra da 3 Mayıs 1840’ta bu kez tüm Osmanlı toplumunu içeren genel bir ceza kanunu yayımlandı. Bu genel ceza kanunu, suçların kanuniliği ilkesini getirmesi ve keyfi ceza vermeyi engelleyici hükümleri içermesi bakımından ilk kanun olma özelliğini taşır. Toplumun bütün kesimlerini içeren bu kanunu, 1850 yılında Kara Ticareti Kanunu, 1858’de Arazi Kanunnamesi, 1863’te Deniz Ticaret Kanunu, 1876’da tamamlanan Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye isimli medeni kanunun yayını takip etmiştir.