OSMANLI TARİHİ (1566-1789)

Lale Devri: Yahya Kemal, Ahmed Refik Altınay’la bir sohbetleri esnasında Osmanlı tarihinin 18. yüzyıldaki bu dönemini “Lale Devri” olarak adlandırmıştı. O sıralarda bu dönem üzerine bir kitap hazırlayan Ahmed Refik de bu ismi beğenerek, yazdığı eserde kullandı. Ahmed Refik’in kitabına verdiği bu isim daha sonra yaygınlaşarak bu dönemi ifade eden bir ad oldu.

İbrahim Paşa 1719’da Viyana’ya, Yirmisekiz Mehmed Çelebi 1720’de Paris’e, Nişli Mehmed Ağa 1722’de Moskova’ya elçi olarak gittiler. Elçiler gittikleri yerde gördüklerini anlatan raporlar hazırlayarak, sadrazama sundular. Artık dışarıya bakmayan Osmanlı dönemi sona ermişti.

Matbaanın faydaları: İbrahim Müteferrika, matbaanın önemi, gerekliliği ve faydası üzerine 1726’da kaleme aldığı Vesiletü’ttıbâa isimli risâlesinde tarih boyunca bazı istilâlar yüzünden yazma eserlerin nasıl yok olduğunu, daha sonraları doğru düzgün yazı yazacak hattatlar kalmadığından yazmaların birçoğunun yanlışlarla dolu bulunduğunu, hâlbuki matbaa sayesinde yazıların daha okunaklı ve hatasız basılacağını, fiyatlarının ucuzlayacağını, bu sayede de büyük kütüphaneler kurulacağını söylemekteydi.

18. yüzyıldaki Osmanlı-İran mücadelesinin en ilginç yönü askerî mücadeleler değil,
mezhep tartışmalarıdır.

“Patrona”, Osmanlı donanmasındaki gemilerin ikincisine verilen isimdir. Donanmada kaptanıderyanın kullandığı birinci gemiye “Kapudane”, ikinci gemiye “Patrona”, üçüncü gemiye ise “Riyâle” denilirdi. Patrona Halil, Patrona gemisinde bir müddet leventlik yaptığı için bu lakapla anılmıştır.

Türk batılılaşmasının başlangıcı olarak görülen “Lale Devri”, kanlı bir isyanla kapandı. İsyanı başlatan Patrona Halil ve arkadaşları dikkat çekmemek için 25 Eylül 1730’da hamamda yaptıkları toplantıda 28 Eylül Perşembe günü isyan etmeyi kararlaştırdılar. 28 Eylül sabahı Bayezid Camii önünde toplanıp, “Şer’le davamız vardır. Ümmet-i Muhammed’den olan dükkânlarını kapayıp, bayrak altına gelsin” diyerek önce Kapalıçarşı’ya yöneldiler.

I. Mahmud, o zamana kadarki en büyük tamir ve ek bina inşaatını başlattı. 1739-1740 yılları arasında süren bu çalışmalar sırasında Ayasofya’nın içindeki mozaikler kalın bir sıva ile kapatıldı, şadırvan, aşhane-imâret, sıbyan mektebi, kütüphane, yeni bir mihrap ve hünkâr mahfili yapıldı.

Osmanlı İmparatorluğu, “Taife-i Efrenciyan” adı altında top ve diğer silahların yapımı, gemi inşası gibi alanlarda Avrupalı uzmanları istihdam etmekteydi.

18. yüzyıl ıslahatlarının en önemli özelliklerinden biri devamlılığının olmamasıdır.

“Şark Meselesi” veya “Doğu Sorunu”, 18. yüzyılda milletlerarası bir kavram olarak
neşv ü nema buldu.

Lale Devri: Yahya Kemal, Ahmed Refik Altınay’la bir sohbetleri esnasında Osmanlı tarihinin 18. yüzyıldaki bu dönemini “Lale Devri” olarak adlandırmıştı. O sıralarda bu dönem üzerine bir kitap hazırlayan Ahmed Refik de bu ismi beğenerek, yazdığı eserde kullandı. Ahmed Refik’in kitabına verdiği bu isim daha sonra yaygınlaşarak bu dönemi ifade eden bir ad oldu.

Bürokrat kökenli olan Sadrazam Nevşehirli İbrahim Paşa, 1718’deki Pasarofça Antlaşması’ndan sonra yaklaşık 35 yıldır süren savaş dönemine son verdi. Barış, eğlence ve yenileşme dönemini başlattı. Böylece 1683’ten bu yana süre gelen savaş ve karışıklıklar bitip, 1730 yılına kadar sürecek olan 12 yıllık Lale Devri başladı.

Lale Devri’nin en önemli özelliği Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk defa yüzünü Batı’ya dönmesidir. Daha önce yapılan ıslahat faaliyetlerinde Osmanlı’nın geçmişi örnek alınırken, bu dönemden sonra yavaş yavaş Avrupa örnek alınmaya başlandı.

Lale Devri’nde İstanbul baştanbaşa imar edildi. Uzun süredir bakımsız kalmış devlet binaları, camiler, medreseler, çeşmeler onarıldı. Yeni saraylar, çeşmeler ve suyolları yapıldı. Tercüme heyetleri kurularak, çeşitli dillerden eserler Türkçe’ye çevrildi. Nedim’in de içinde bulunduğu tercüme heyeti Müneccimbaşı ve Aynî tarihlerini Arapça’dan Türkçe’ye çevirdiler. Arapça ve Farsça’dan çevirilerin yanısıra Batı dillerinden astronomi, fizik, felsefe gibi konulara ait eserler de tercüme edildi. Kitapların yangından kurtulması için yeni kütüphaneler kuruldu ve buralara önemli miktarlarda kitap toplandı. İtfaiye teşkilatı olan tulumbacılar yeni bir tarzda örgütlendi. Matbaa kuruldu, Avrupa’ya elçiler gönderilerek, burası tanınmaya çalışıldı. Başta çini olmak üzere, çeşitli imalathaneler kuruldu veya yeniden dizayn edildi. İstanbul, Osmanlı döneminde birçok defa büyük yangınlara maruz kalmıştı. Lale Devri’nde ilk defa düzenli bir itfaiye teşkilatı olan Tulumbacı Ocağı kuruldu. 1720 veya 1721’de teşkil edilen bu ocak yeniçeri teşkilatına bağlıydı. 50 kişiden oluşan tulumbacıların başında aslen Fransız olup, sonradan Müslüman olan ve “Gerçek” lakabını taşıyan Davud Ağa vardı. Davud Ağa, kendi icat ettiği tulumbayı 1718’deki Tüfenkhâne ve 1720’deki Tophâne yangınlarında kullanmış, yaptığı alet beğenildiği için sadrazam tarafından Yeniçeri Ocağı’na tulumbacıbaşı olarak tayin edilmişti. Bu devrin en önemli icraatı olacak olan Avrupa tarzı asker yetiştirilmesine Üsküdar’da başlandı. Ancak bu teşebbüs Patrona İsyanı yüzünden asrın sonlarına kaldı.

Kitapları Kimler Aldı?: Matbaada basılan kitapları genelde kethüda, mektupçu, çavuşbaşı, başhalife, emin gibi Osmanlı saray ve merkez bürokrasisinde çalışanlar ve imam, hatip, müderris, şeyhülislâm, müftü, kadı gibi ulema mensupları almıştır. Özellikle ulemanın kitap alması matbaaya karşı olmadıklarını açıkça ortaya koymaktadır.

Aşağıda bazı ülkeler ve 1736-1739 dönemi için Osmanlı siyasetleri verilmiştir.Rusya: Kırım ve Azak’ı ele geçirmek için Avusturya ile Osmanlı’ya karşı anlaşmak b. Avusturya: Rusya’nın planına sadık kalarak Osmanlı’ya savaş açmak (c. Hollanda: Osmanlı ve Rusya arasında çıkacak olan savaşa engel olmak) d. Fransa: Osmanlı’ya destek vererek, hatta antlaşma için arabuluculuk yaparak Osmanlı’dan taviz koparmak e. İngiltere: Osmanlı’yı Rusya’ya savaş açması için kışkırtmak.

Belgrad Antlaşması Savaş devam ederken Fransa’nın arabuluculuğu Avusturya ve Rusya nezdinde itibar görmemişti. Ancak Osmanlı kuvvetlerinin Belgrad’ı kuşatıp, alma aşamasına gelmesi, Avusturyalılar’ın direncini iyice kırdı. Bu sırada Fransa ile İsveç’in ittifak yapması, Osmanlı İmparatorluğu’nun da Prusya’yla yakınlaşması ve İsveç’le ticaret antlaşması imzalamasıyla, durum Avusturya ve Rusya’nın aleyhine gelişti. Avusturya, Osmanlılar’la antlaşma imzalayarak savaştan çekilince Rusya, Hotin’i ele geçirmiş olmasına rağmen, Bâbıâli ile antlaşmak zorunda kaldı. Osmanlı İmparatorluğu, Avusturya ile 18 Eylül 1739’da Belgrad Antlaşması’nı imzaladı. Osmanlı İmparatorluğu, Belgrad ve Şebeş’i aldı ve iki devlet arasında Tuna ve Sava hudut oldu.

Bâbıâli ile Avusturya arasında arabuluculuk yapan Fransız Elçisi Villeneuve, Rusya’yla da antlaşma imzalanmasını sağladı. Yapılan antlaşmayla Rusya işgal ettiği Osmanlı topraklarından geri çekildi. Azak Kalesi yıkılıp, arazisi tarafsız hâle getirildi. Büyük ve Küçük Kabartay topraklarının bağımsızlığı kabul edildi. Ruslar, Kazak baskınlarını sona erdirirse, Kırım Tatarları da Rusya’ya akın yapmayacaktı. Ruslar’ın, Karadeniz’de savaş ve ticaret gemisi bulunmayacaktı.

1736-1739 Savaşı’nın başından beri aktif rol oynayan Fransa’nın İstanbul’daki elçisi Marquis de Villeneuve, bu sayede Fransa’nın daha önce aldığı kapitülasyonları genişleten bir antlaşmanın (30 Mayıs 1740) imzalanmasını sağladı.

Şark Meselesi’nin başlangıç tarihi hakkında birçok farklı görüş vardır. Albert Sorel, “Türkler, Avrupa’ya ayak bastığı andan itibaren bir şark meselesi meydana geldi” der. Attilla’nın 5. yüzyılın ortalarında Avrupa’yı tehdit etmesi, Selçuklular’ın 11. yüzyılın ikinci yarısında Anadolu’yu fetihleri, Osmanlılar’ın 14. yüzyılın ortalarında Rumeli’ye geçişi, 1683’teki İkinci Viyana Kuşatması ve bozgunu, 1699 Karlofça Antlaşması, 1737 Nemirov Kongresi, 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması gibi hadiseler Şark Meselesi’nin başlangıç tarihi olarak gösterilir.

Türk batılılaşmasının başlangıcı olarak görülen “Lale Devri”, kanlı bir isyanla kapandı. 28 Eylül 1730 Perşembe günü, sözde, şeriatın gereğini yerine getirmek için başlatılan isyanı tetikleyen farklı sebepler vardı. Malî durumun bozulması, vergi yükünün artması, üst düzey devlet adamları arasındaki güç mücadeleleri, İran savaşlarındaki olumsuz gelişmeler bunların başlıcalarıydı. Özellikle İran seferi için büyük hazırlıklar yapılmasına rağmen III. Ahmed ile sadrazamın sefere gitmek istememeleri ve halk arasında seferin iptal edildiği dedikodusunun yayılması isyanı tetikleyen gelişmelerdi. Çünkü sefer için esnaf ve asker ağır malî yüklerin altına girmişlerdi.

Sadrazam Nevşehirli İbrahim Paşa’nın aşırı güçlenmesi ve rakiplerinin çoğunu baskı altında tutması da Patrona ayaklanmasının en önemli sebeplerindendi. 12 senedir sadrazamlık makamında bulunması ve özellikle padişah nezdindeki itibarının fazla olması yüzünden İbrahim Paşa bir hayli güçlenmişti. Paşa, üst düzey makamlara kendine yakın olanları getirtmiş ve muhaliflerini de bir yolunu bularak ya ortadan kaldırmış ya da etkisiz hâle getirmişti.

Sefaretnâme: Osmanlı elçilerinin elçilik görevleri ve bu sırada gittikleri yerlerdeki izlenimlerini ihtiva eden eserlerin adıdır.

Mukaseme, taksim etme, paylaşma, bölüşme demektir.

“Patrona”, Osmanlı donanmasındaki gemilerin ikincisine verilen isimdir. Donanmada kaptanıderyanın kullandığı birinci gemiye “Kapudane”, ikinci gemiye “Patrona”, üçüncü gemiye ise “Riyâle” denilirdi. Patrona Halil, Patrona gemisinde bir müddet leventlik yaptığı için bu lakapla anılmıştır.

Kazan kaldırma: Patrona İsyanı sırasında asiler, yeniçerilerin birinci bölüğünün çorba kazanını alarak meydana getirmişlerdi. Bu, isyan ettiklerinin sembolik bir ifadesiydi. Bu duruma kazan kaldırma denirdi.

Af Senedi: Osmanlı İmparatorluğu döneminde asiler, yönetimi değiştirdiklerinde yeni hükümdardan, bazen ulemanın imzası da olan affedildiklerine dair bir belge alırlardı. Örneğin, Patrona ve Kabakçı isyanlarında asiler af senedi almışlardı. Asiler af senedine karşılık ise kendileri de asayişi bozmayacaklarına, devlet işlerine ve tayinlere karışmayacaklarına dair taahhütte bulunurlardı. Ancak çoğu zaman bu taahhütlerine uymazlardı.

İbrahim Müteferrika’nın 1731’de I. Mahmud’a sunduğu ve Müteferrika Matbaası’nın dokuzuncu kitabı olarak 1732’de yayımlanan Usulü’l-Hikem fi Nizâmi’l-Ümem, yani Milletlerin Düzeninde Tutulacak İlmî Usüller isimli kitabı siyasetnâme türünde bir eserdir ve daha çok devlet düzeni ve askerlik sanatıyla ilgilidir. Müteferrika, Sultan I. Mahmud’a bir nevi ıslahat projesi gibi sunduğu eserinde Avrupa’daki devlet yönetimi şekillerinden bahseder, eserde ayrıca fizik, astronomi ve coğrafya ilimlerinin devlet yönetimindeki önemi üzerinde durarak, bu ilimlerin gelişmediği bir ülkede sağlam bir devlet düzeninin kurulamayacağını söyler. Bunun yanında “nizâm-ı cedid”, yani “yeni düzen” tabirini kullanarak, Osmanlı İmparatorluğu’nun da 18. yüzyıl Avrupa’sında gelişen yeni askerlik düzenlerini mutlaka alıp uygulaması gerektiğini ifade eder.