Büyük Buhran (1593-1623

Osmanlı İmparatorluğu'nda, 16. yüzyılın sonlarından 17. yüzyılın ortalarına kadar süren buhranın sebepleri şunlardır: 

a. Nüfus artışı: 16. yüzyılda dünyada hızlı ve ani bir nüfus artışı yaşandı. Osmanlı İmparatorluğu’nda da şehirlerde yüzde 80-90, köylerde ise yüzde 40- 60 civarında bir nüfus artışı olmuştur. Bu büyük nüfus artışı yüzünden topraksız kalan köylülerin askerî mesleklere ve medreselere koşmaları devletin dengesini alt-üst etmiştir.

b. Askerî sistemdeki değişim: Kanunî döneminde meydana gelen Şehzâde Bâyezid isyanından sonra İstanbul’un dışındaki şehirlere de asayişi sağlamak için yeniçeriler yerleştirilmişti. Gittikçe yaygınlaşan bu durum yeniçerilerin imtiyazlarından faydalanmak isteyen insanların da bu askerî zümreye akın etmelerine yol açmıştır.

16. yüzyılın sonlarına doğru Avrupa’daki askerî sistemlerde değişim yaşanmıştı. Bu dönemde atlı askerler yerine tüfekli piyade ön plana çıktı. Osmanlılar, 1593- 1606 yılları arasında Avusturya ile yaptıkları savaşlarda timarlı sipahilerin silah ve çarpışma şekilleri açısından artık savaşa uygun olmadıklarını farketmeye başladılar. Devrin şartlarına cevap vermeyen timarlı sipahilerin yerlerini tüfekli askerler aldı. Yeniçeri sayısı arttı. Kanunî döneminde 24 bin olan kapıkulu askeri sayısı 17. yüzyılın başlarında 40 bine ulaştı. Aynı dönemde timarlı sipahi sayısı ise 80 binden 20 bine düştü. Devlet, kapıkulu sayısını artırmanın yanı sıra saruca-sekban adı altında Anadolu’dan ücretli, tüfekli asker topladı. 

16. yüzyılda dünyanın ekonomik düzeni değişti. Akdeniz bölgesinde Hindistan bağlantılı ekonomik sistem ortadan yavaş yavaş kalktı. Osmanlılar, Portekizliler’le mücadeleleri sonucunda Hindistan ticaretini bir süre daha canlı tutabilmişlerdi. Ancak 17. yüzyıldan itibaren İngiliz ve Hollandalılar’ın bu ticarete el atmaları Akdeniz ekonomilerine, dolayısıyla da Osmanlı İmparatorluğu’na büyük bir darbe vurdu. İran ve Rusya ticaretinde İngilizler’in oynadıkları aktif rol, bu bölgelerle yakın ilişki içerisinde olan Osmanlılar’ı olumsuz etkiledi. Yine bu dönemde dünyada aynî ekonomiden nakdî ekonomiye de geçilmeye başlanmıştı. Bu yüzden aynî ekonomiye dayanan timar sisteminin yerini zamanla gelirlerin merkez için toplandığı iltizam sistemi aldı.

Maaş İsyanı (1595): III. Mehmed, tahta çıktıktan kısa bir süre sonra, Veziriazam Koca Sinan Paşa’yı azledip, yerine Ferhad Paşa’yı getirdi. Bu sırada Yanıkkale seferinden kışlak için İstanbul’a dönen kapıkulu sipahileri, Ferhad Paşa’dan cephede oldukları için alamadıkları cülus bahşişlerinin verilmesini istediler. Yoklamalarda mevcut 1.630 sipahi, bahşişlerini noksansız aldı. Bir süre sonra 150 sipahi daha gelerek bahşişlerini istedi. Fakat bu defa veziriazam, ulûfelerinin ve bahşişlerinin seferde verileceğini söyleyerek, talebi reddetti. Yeniçeriler, asilerin üzerine yürüyünce, sipahiler isyandan vazgeçtiler. İsyana sebep oldukları için Koca Sinan Paşa Malkara’ya, Cigalazâde Sinan Paşa da Akşehir’e sürüldü.

Kira Kadı'nın Katli (1600): Safiye Sultan, oğlu III. Mehmed’in hizmet defterlerini kendisine tahsis etmesini sağlamış, daha sonra bu geliri kethüdası ve danışmanı olan Yahudi Kira Kadın’a (Esperanzo Malchi) vermişti. Hâlbuki âdet üzere bu defterlerin sipahiler arasında dağıtılması gerekliydi. Sipahiler, bu durumu haber alınca 31 Mart 1600’de isyan edip, Şeyhülislâm Sunullah Efendi’ye gittiler. Şeyhülislâmdan Kira Kadın’ın öldürülmesi için fetva aldılar. İsyanın büyümesi üzerine padişah Kira Kadın’ı korumadı. Sipahiler, yaşlı kadını öldürdüler. 

III. Mehmed'e yönelik isyan: 1601 Mart’ında kapıkulu sipahileri, Valide Safiye Sultan’ın arkasında bulunan sekiz kişinin imparatorluğu yönettiğini söyleyerek, kellelerini istediler. Asilere göre sultan devletin hâkimi değil ancak mütevellisiydi. Sultan, kapıkulu sipahilerinin temsilcisi 40 kişi ile görüştü. Sipahilerin temsilcileri, rüşvetçilikle itham ettikleri kimselerin saraydan uzaklaştırılmasını istediler. Sipahiler, ya sultanı hükümdarları olarak benimseyeceklerini ya da ocak kanunları ve töreleri gereği kendisini sarayın bir yerine hapsedeceklerini söylediler. Taht değişikliği gündeme gelmişken Cigalazâde Sinan Paşa’nın arabuluculuğu ve bostancıbaşının azliyle durum sakinleşti.

Yeniçeri-Sipahi Savaşı (1603): 1603’te Veziriazam Yemişçi Hasan Paşa ile başını Sadaret Kaymakamı Güzelce Mahmud Paşa’nın çektiği muhalif grup arasındaki iktidar mücadelesi, kapıkulu sipahisi ile yeniçerileri karşı karşıya getirdi.Yemişçi Hasan Paşa, sipahi zorbalarının isyanını, başta yeniçeriler olmak üzere, diğer askerî güçlerin desteğini alarak bertaraf etmeyi başarmıştı. Ancak daha sonra bu gücü kendi çıkarları için kullanmaya kalkınca idam edildi. İktidar mücadelesi yüzünden karşı karşıya gelen yeniçeriler ve sipahiler, bundan sonra en küçük bir kıvılcımda silahlarını birbirlerine çeker hâle geldiler.

Tımarı elinden alınmış sipahiler ve savaş bitince işsiz kalmış sekbanlar, bu isyanlarda önemli rol oynamışlardır. Meslekleri askerlik olan bu grupların işsiz kaldıklarında yapacakları bir iş yoktu. Çoğu eşkiyalıkla geçinme yolunu aradılar. 

 1596-1610 yılları arasında meydana gelen ve “Celâli Fetreti” diye adlandırılan bu dönemde Anadolu baştan başa harap oldu. Halk, köylerden şehirlere kaçtı, gittiği yerlerde de emniyet kalmayınca başka bölgelere sığındı. Anadolu’daki insanların varlıklı olanları İstanbul’a, Rumeli’ye ve Kırım’a göçtüler. Anadolu halkının büyük kitleler hâlinde yerlerini terk etmeleri 1603-1610 yılları arasında yedi yıl sürdü ve bu karışıklık dönemi resmî kayıtlarda “büyük kaçgun” ve “büyük firar” adlarıyla anıldı. Göç etmeyen halk kaleye sahip bir yerde oturuyorsa buralarda kendisini savunmaya çalıştı. Savunma düzeni olmayan yerlerde oturanlar ise kale ve palangalar inşa ederek kendilerini korudular. Bir kısmı dağlara sığındı, eşyalarını ve yiyeceklerini sakladılar. Kendilerini müdafaa etmeye çalışanlar, çiftini çubuğunu dağıtıp, öküzünü satıp at satın almaya, saban yerine tüfek kullanmaya başladı. Halk devlet yönetiminde örgütlenerek de Celâliler’e karşı koymaya çalıştı. Osmanlı Devleti, Celâli karışıklıklarının artması üzerine köylü ve şehirli gençleri “il eri” adı altında teşkilatlandırdı.

Yeni dönemin ilk hükümdarı, sancağa çıkmamış ilk sultan olan I. Ahmed 1603’te tahta geçtiğinde, kendisi dışında hanedanın tek erkek mensubu kardeşi Şehzâde Mustafa’ydı. Padişahın henüz çocuğu yoktu ve olup olmayacağının anlaşılması için zamana ihtiyaç vardı. İlk defa bir padişah çocuğu olmadan tahta çıkmıştı. Şehzâde Mustafa’nın öldürülmesi ve padişahın kısır çıkması durumunda hanedan sona erebilirdi. Bu yüzden yeni padişah, daha önceki uygulamaların aksine, kardeşinin yaşamasına izin vermek zorunda kaldı. I. Ahmed, yeni oğulları dünyaya geldikten sonra kardeşini öldürmek istediyse de devlet adamları buna izin vermediler. I. Ahmed’in 22 Kasım 1617’de genç yaşta ani ölümüyle Osmanlı veraset usulünde bir ilk yaşandı. Devlet adamları, ölen padişahın oğlu Şehzâde Osman’ı değil de hanedanın en büyük erkek ferdi olan I. Ahmed’in kardeşi Mustafa’yı tahta çıkardılar. Tahta çıkmada “ekber ve erşed” olarak anılacak yeni bir sistem başladı. 

Ağabeyi I. Ahmed’in hükümdarlığı sırasında devamlı öldürülmeyi beklemek, I. Mustafa’nın akli dengesini bozmuştu. Padişahın akli durumu yerinde olmadığı için devlet işlerini valide sultan idare ediyordu. Doktorlar padişahı tedavi etmeye çalıştılar, ancak bir netice alamadılar.

Büyük umutlarla Hotin seferinde bizzat ordunun başına geçen II. Osman, hayal kırıklığına uğradı ve yeniçerileri büyük bir zafer kazanamamasının sorumluları olarak gördü. Zaten asker ile padişah arasındaki soğukluk daha sefer esnasında başlamıştı. II. Osman, İstanbul’a döndükten sonra yeniçerilere çeki düzen vermek veya yeni bir ordu kurmak düşüncesine kapıldı. Padişahın halka “görünmeden görünmesi” gerekirken Genç Osman alenen ortaya çıkıp, meyhanelerde yeniçeri kovaladı, bir kısmını dövdü veya hançerle yaraladı. Bu durum da padişahın asker ve halk gözünde sıradanlaşmasına sebep oldu.

II. Osman’ın sonunu hazırlayan kararı ise hacca gitme arzusu oldu. Aslında Suriye’ye gidip Türkler’den ve Araplar’dan müteşekkil yeni bir ordu oluşturmak için hazırlıklar yaptığı hususunda devrin kaynaklarında bazı bilgiler varsa da, bunun mahiyeti tam olarak belli değildir. Kızlarağası Süleyman Ağa ile hocası Ömer Efendi genç padişahı hacca gitmek bahanesi ile İstanbul’dan ayrılmaya teşvik ediyorlardı. Veziriazam Dilaver Paşa da bu duruma ses çıkarmıyordu. Şeyhülislâm Esad Efendi, bunun bir fitneye yol açabileceğini söyleyip hac kararına şiddetle karşı çıktıysa da sözünü dinletemedi. Sultanın hac yolculuğu için Üsküdar’a geçmesi bardağı taşırdı.

Padişahın durumundan dolayı hazine boşalmıştı ve zorbalık her yere hâkimdi. Asker ve halk padişahın akli dengesinin yerinde olmadığının farkındaydı. Devlet işlerinin Sultan Mustafa ile yürüyemeyeceğini gören Kemankeş Ali Paşa, şeyhülislâm, kazaskerler ve diğer devlet erkânıyla yaptığı müzakereler neticesinde padişahın tahttan indirilmesini kararlaştırdı. Tahta 10 Eylül 1623’te 11 yaşındayken çıkan IV. Murad, Osmanlı İmparatorluğu’nun yeni padişahı oldu.

Yeniçerilerin yanısıra savaşla işi olmayan kişilerin de düşman askerlerini öldürmesi ve sultanın cepheden ayrılmaması, dağılmaya başlayan ordunun tekrar kendine gelmesini sağladı. Gizlenen ve kaçan askerler ve Tatarlar geri dönerek, var güçleriyle Avusturyalılar’ın üzerine saldırdılar.  Osmanlılar, Haçova Meydan Muharebesi’nde mağlup olmak üzereyken savaşı kazanmışlardır.

Lala Mehmed Paşa’nın Macaristan serdarı olarak geride bıraktığı Kuyucu Murad Paşa, Avusturya heyeti ile barış görüşmelerini devam ettiriyordu. Nihayet, 11 Kasım 1606’da Zitva Nehri ile Tuna’nın birleştiği Zitvatorok’ta antlaşma imzalanarak savaşa son verildi. Avusturya, hâkimiyeti altındaki Macar toprakları için verdiği vergiyi son defa verecek ve yazışmalarda “Kayser” unvanıyla anılmak suretiyle Osmanlı padişahı ile denk sayılacaktı. Buna rağmen Osmanlı İmparatorluğu ile Avusturya arasında, Zitvatorok Antlaşması sonrasında ortaya birtakım meseleler çıktı. Bu yüzden 1615’te Prag’da ve 1616’da Viyana’da barış anlaşması yeniden düzenlendi. Avusturya, Zitvatorok ve sonrasındaki antlaşmalar ile önemli kazançlar elde ettiyse de bunların geçerlilik bulması için 30 yıldan fazla zaman geçmesi gerekti. Osmanlı yönetimi, Avusturya hükümdarının kayserliğini hemen tanımadı. Ayrıca İstanbul, haraç adı altında her yıl Avusturya’dan para talep etmeyi sürdürdü.

İran tarafına kaçan birçok Celâli grubu, Nasuh Paşa’nın 1610’da ilan ettiği aftan istifadeyle tekrar Anadolu’ya döndü. 20 Kasım 1612’de iki devlet arasında antlaşma imzalandı. Osmanlılar, Şah Abbas’ın, yıllık 200 yük ipek ödemesi koşuluyla, savaşta ele geçirdiği yerlerdeki hâkimiyetini tanıyıp, 1555’teki sınırlara çekildiler. 

İran ile Osmanlı ilişkileri, Şah Abbas’ın 1615’ten itibaren Nasuh Paşa Antlaşması’nın şartlarına uymaması yüzünden tekrar bozuldu ve iki devlet arasında yeni bir savaş başladı. 1612 antlaşmasını Nasuh Paşa’nın ısrarları nedeniyle kabul eden I. Ahmed, Öküz Mehmed Paşa’yı İran serdarı tayin etti. Mehmed Paşa, Revan’ı kuşattıysa da alamadı. Bu sırada Nahcivan’da bekleyen Şah Abbas, senelik 200 yük ipeğin 100 yüke indirilmesi şartıyla Mehmed Paşa ile anlaşma yaptı. Sultan I. Ahmed, yapılan anlaşmayı kabul etmediği gibi Mehmed Paşa’yı da azledip veziriazamlığa ve İran serdarlığına Halil Paşa’yı tayin etti. I. Ahmed, İran’a karşı büyük başarılar kazanmayı ümit ederken, 22 Kasım 1617’de, 28 yaşında vefat etti. Halil Paşa, Kırım Hanı Canbey Giray’ın da katılımıyla Erdebil önlerine kadar ulaştıysa da önemli bir iş yapamadı. Şah Abbas’ın barış istemesi üzerine, 1618’de, 200 yük ipek 100 yük kumaşa indirilerek Nasuh Paşa Antlaşması küçük düzenlemelerle tekrar kabul edildi.

Bu antlaşma iki taraf için de kısa süreli bir mütareke olmaktan öteye gidemedi. Osmanlılar büyük bir buhran yaşamalarına rağmen, Kafkaslar’daki kazançlarından vazgeçmeye niyetli değillerdi. Bu, hem devletin İran karşısında ısrarla vurguladığı Sünnî âleminin koruyuculuğu imajına halel gelmemesi hem de Anadolu’nun emniyeti için hayatî bir mesele idi. Şah Abbas da, Kafkaslar’da elde ettiği başarıyı Irak taraflarında da tekrarlamak ve 13. yüzyılda İlhanlılar’ın da yapmak istediği gibi Halep’i ele geçirip, Avrupa ile Hindistan arasındaki ticareti kendi kontrolü altına almak istiyordu. Şah Abbas, bu amaçla, İngilizler’in de desteğiyle, 1622’de Hürmüz Adası’nı Portekizliler’den aldı, 1623’te de İran-Hindistan ticaretinin merkezi Kandahar’ı topraklarına kattı. 

İstanbul’da II. Osman’ın katledilmesiyle başlayan kargaşa ve bunun taşraya yansıması olarak Anadolu’daki bazı paşaların Abaza Mehmed Paşa liderliğinde merkeze karşı ayaklanması, Şah Abbas’ın batı komşusuna yönelik emellerini gerçekleştirmesi için bulunmaz bir fırsattı. 1623’te Yusuf Paşa’yı öldürüp Bağdad’a hâkim olan Bekir Subaşı’nın, üzerine Hafız Ahmed Paşa idaresinde bir Osmanlı ordusu gönderilince, Şah Abbas’tan yardım istemesi Osmanlılar ile İran arasında yeni bir savaş başlattı. 

Bir netice alınamayacağı anlaşılınca, Eflak voyvodasının aracılığı ile iki devlet arasında 9 Ekim 1621’de sulh yapıldı. Buna göre, Lehistan, Kazaklar’ın saldırılarına mani olacak; Boğdan, Eflak, Erdel ve Macaristan’ın içişlerine müdahale etmeyecek; Kırım hanları ve Boğdan voyvodaları Lehistan ile ilişkilerini eski antlaşmalara uygun olarak sürdürecekti. Buna karşılık Osmanlılar, Kırım ve Boğdan kuvvetlerini Leh arazisine akından men edecekti. 

Hotin Seferi’nde Osmanlılar’ın istediği başarıyı kazanamamasının sebeplerinden ilki 1621’de iklimin normal değerlerinden daha yağışlı olmasıdır. O yıl ilkbahar soğuk, rüzgârlı ve çok yağışlı geçmişti. Osmanlılar için Balkanlar’ı geçmek bu yüzden çok zahmetli olmuştu. Bir diğer sebep Osmanlılar’ın sefer organizasyonunda yanlışlar yapılmasıdır. Zira Temmuz ortasında Leh sınırına ulaşacağı planlanan ordu, buraya ancak Eylül başında varabilmişti. 42 günde kat edilmesi düşünülen sefer yolculuğu 87 gün sürmüş, bu da ordunun gücünü yitirmesine, zayıflamasına, savaşta kullanılacak atların güçsüzleşmesine yol açmıştı.

İlk düşünceleri, İstanbul Rum Ortodoks Kilisesi’ni ele geçirip tekrar Roma Kilisesi ile birleştirmekti. Bunun için Galata’daki kilisede, genç Rumlar’a ve Ermeniler’e bedelsiz eğitim veren bir okul açıldı.

İkinci planları ise Kudüs’e yerleşmekti. Önce Hazreti İsa’nın gömülü olduğuna inanılan Kutsal Mezar’ın bekçiliğini yüzyıllardır ellerinde tutan başka bir Katolik tarikatı olan Fransiskenler’i saf dışı bırakacak, sonra da Rum Ortodokslar’ın, Süryaniler’in, Gürcüler’in, Ermeniler’in, Nesturiler’in, Yakubiler’in, Kıptiler’in ve Maruniler’in ellerinden Kudüs’teki diğer kutsal mekânları alacaklardı. Belgelere yansıdığı kadarıyla ilk olarak 1615 başlarında Rum keşişi kıyafetleri giyinmiş iki Cizvit, Kutsal Topraklar’da dolaşmaya ve entrikalar çevirmeye başladı. 

Celâli isyanlarının en önemlileri Anadolu’da Kalenderoğlu’nun ve Suriye’de Canbolatoğlu Ali Paşa’nın ayaklanmalarıydı. Canbolatoğlu da bağımsızlığını ilan etmiş ve Avrupa devletleri ile münasebet kurmuştu. Bu tehlikeli durum karşısında harekete geçen Kuyucu Murad, 24 Ekim 1607’de Canbolatoğlu ile müttefiki Dürzi Emiri Maanoğlu’nu Oruçovası’nda perişan etti. Dönüş yolunda başta Kalenderoğlu olmak üzere Orta Anadolu’daki Celâliler’in kökünü kazıdı. Daha sonra İran’a sefer düzenleme bahanesiyle Üsküdar’a geçti ve etraftaki Celâli reislerini affettiğini söyleyip onları orduya çağırdı. Bu sayede zahmetsizce eline geçen diğer Celâli reislerini de öldürdü. Kuyucu Murad Paşa, isyanları bastırmak için büyük bir şiddet uygulamış, binlerce insanı Celâli oldukları gerekçesiyle idam etmişti.

Sigismund Vasa’nın başlattığı Lehistan-Avusturya yakınlaşması zamanla olgunlaştı. İki devlet arasında 1613’te imzalanan antlaşmanın gizli sözleşmesine göre taraflar isyanların bastırılmasında birbirlerini destekleyecek ve iki taraf birbirlerinin bölgelerinden asker toplanmasına izin verecekti. Bu sözleşme sayesinde Avusturyalılar, “lisowczycy” adı verilen Leh paralı askerleri Macaristan’da Osmanlı vassalı Erdel Voyvodası Gabor Bethlen’e karşı kullandılar. 1619 Kasım’ında lisowczycy birliklerinin saldırısına uğrayan Gabor Bethlen, Viyana muhasarasını kaldırdı.

Kırım’ı talan eden Kazaklar, 1617’de Karadeniz’e yöneldiler ve kendilerine mukabelede bulunan 60 parçalık Osmanlı donanmasını tahrip ettiler. İskender Paşa 1617’de Leh sınırlarına gönderildi. Osmanlı ordusu ile Başhatman Stanislaw Zolkiewski komutasındaki Leh ordusu Turla (Dinyester) Nehri üzerinde karşı karşıya geldiklerinde, Zolkiewski elçisi Piotr Ozga’yı İskender Paşa’ya göndererek müzakere talebinde bulundu. Erdel Voyvodası Gabor Bethlen’in de arabuluculuğuyla taraflar arasında Yaruga (Bosa) Antlaşması imzalanarak muharebeden vazgeçildi. Moskova ile savaşan Lehistan bu tarihte Osmanlılar’la karşı karşıya gelmek istemiyordu. Moskova savaşları yüzünden Kazaklar 1618’de Karadeniz’de herhangi bir saldırıya girişmediler.