OSMANLI TARİHİ (1566-1789) - Deneme Sınavı - 9

Celâlilerin çoğunun, hanedanı ortadan kaldırma ve devleti yıkma gibi bir niyeti yoktu. Karayazıcı ve Kalenderoğlu gibi bazı eşkiyalar ise amaçlarının, Osmanlı otoritesinin Üsküdar’dan ileriye geçmemesi ve Anadolu’da kendi hâkimiyetlerini tesis etmek olduğunu söylemişlerdir. İsyanlar, sisteme muhalefet değil, sistem içinde hareketlilik kazanabilmek için yapılan manevralardı. Bunların devletten bağımsızlık kazanmak gibi bir amaçları yoktu. Esas dertleri devletin memurları olmak ve devleti yönetmekti. Celâli liderlerinin çoğu devlete karşı herhangi bir toprak iddiasında bulunmadığından çeşitli konumlarda devlet görevlisi oldular.

I. Ahmed’in 22 Kasım 1617’de genç yaşta ani ölümüyle Osmanlı veraset usulünde bir ilk yaşandı. Devlet adamları, ölen padişahın oğlu Şehzâde Osman’ı değil de hanedanın en büyük erkek ferdi olan I. Ahmed’in kardeşi Mustafa’yı tahta çıkardılar. Tahta çıkmada “ekber ve erşed” olarak anılacak yeni bir sistem başlıyordu.

Asker dağıldıktan sonra Davud Paşa, Genç Osman’ı kementle boğdurdu. II. Osman’ın cenazesi saraya nakledilip, ufak bir kalabalıkla namazı kılındıktan sonra Sultanahmed Türbesi’ne defnedildi. Osmanlı tarihinde ilk defa bir padişah, idare ettiği insanlar tarafından öldürülmüştü ve bu son olmayacaktı.

Padişahın durumundan dolayı hazine boşalmıştı ve zorbalık her yere hâkimdi. Asker ve halk padişahın akli dengesinin yerinde olmadığının farkındaydı. Devlet işlerinin Sultan Mustafa ile yürüyemeyeceğini gören Kemankeş Ali Paşa, şeyhülislâm, kazaskerler ve diğer devlet erkânıyla yaptığı müzakereler neticesinde padişahın tahttan indirilmesini kararlaştırdı. Görüldüğü gibi diğer şıkların da cevapla ilgisi olmasına rağmen bütün olumsuzlukların temelinde akıl sağlığı yattığı için esas cevap olarak bu şık seçilmelidir.

Osmanlı ordusu 1526’daki Mohaç Muharebesi’nden 70 yıl sonra ilk defa bir meydan savaşına çıkıyordu. Türk askeri devamlı kaçan düşman yüzünden meydan muharebelerindeki ustalığını yitirmiş, kale kuşatmaları üzerine uzmanlaşmıştı.

Avusturya, Zitvatorok ve sonrasındaki antlaşmalar ile önemli kazançlar elde ettiyse de bunların geçerlilik bulması için 30 yıldan fazla zaman geçmesi gerekti.

Avusturya, hâkimiyeti altındaki Macar toprakları için verdiği vergiyi son defa verecek ve yazışmalarda “Kayser” unvanıyla anılmak suretiyle Osmanlı padişahı ile denk sayılacaktı.Osmanlı tebaası olan Hristiyan halklar için tarihi bir çağrışım yaptığından bu ünvan Zitvatorok Antlaşması’na rağmen yazışmalarda kullanılmadı. Osmanlı diplomasisi, yazışmalarda kayser/çar yerine 16. yüzyılın ortalarından itibaren içi boş birer kavram olan, “Romai Csaszar”, “Romayi Çasar” veya “İmperator Romanorum” ünvanlarını tercih etti.

Doğru şıkta belirtilenin tam tersine Osmanlı Devleti İspanya ve Portekiz ile yakınlaşma siyasetine girmişti.

Veziriazamlığa önce Derviş Paşa, kısa süre sonra da Kuyucu Murad Paşa tayin edildi. Yeni veziriazam, önce 1606’da Avusturya ile savaşı bitirdikten sonra sert tedbirlerle Celâli isyanlarını bastırıp Anadolu ve Suriye’de devletin otoritesini yeniden tesis etti.

16. yüzyılda dünyada hızlı ve ani bir nüfus artışı yaşandı. Osmanlı İmparatorluğu’nda da şehirlerde yüzde 80-90, köylerde ise yüzde 40- 60 civarında bir nüfus artışı olmuştur. Bu büyük nüfus artışı yüzünden topraksız kalan köylülerin askerî mesleklere ve medreselere koşmaları devletin dengesini alt-üst etmiştir.

16. yüzyılın sonlarına doğru Avrupa'daki askeri sistemlerde değişim yaşanmıştı. Bu dönemde atlı askerler yerine tüfekli piyade ön plana çıktı. Osmanlılar, 1593- 1606 yılları arasında Avusturya ile yaptıkları savaşlarda timarlı sipahilerin silah ve çarpışma şekilleri açısından artık savaşa uygun olmadıklarını fark etmeye başladılar. Devrin şartlarına cevap vermeyen timarlı sipahilerin yerlerini tüfekli askerler aldı. Aynı dönemde timarlı sipahi sayısı ise 80 binden 20 bine düştü.

Avusturya harpleri (1593-1606) sırasında, piyade asker ihtiyacı Anadolu'daki işsiz gençlerden karşılanmaya çalışılmıştı. Yeni askerî sistem gereği ok ve kılıçla savaşan süvarinin yerini tüfekli piyade almaktaydı. Bu yüzden timarlılar azaltılıp, tüfekli asker istihdamına başlandı. Zaten kuraklık ve diğer iktisadî sıkıntılar yüzünden halk yerini yurdunu terkettiğinden o bölgelerden temin edilen gelirle geçinen timarlı sipahiler savaşa gidemez hale gelmişlerdi. Devlet ise savaşa gelmeyen sipahilerin timarlarını ellerinden almıştı. Ayrıca tağşiş ve timarların zengin kişilere satılması yüzünden de birçok sipahi, timarını kaybetmişti. İşsiz kalan timarlı sipahiler 25-50’şer kişilik gruplar hâlinde “levend” denilen haydut çeteleri oluşturup, eşkıyalığa başladılar.

Celâlilerin çoğunun, hanedanı ortadan kaldırma ve devleti yıkma gibi bir niyeti yoktu. Esas dertleri devletin memurları olmak ve devleti yönetmekti. Celâli liderlerinin çoğu devlete karşı herhangi bir toprak iddiasında bulunmadığından çeşitli konumlarda devlet görevlisi oldular.

I. Ahmed’in 22 Kasım 1617’de genç yaşta ani ölümüyle Osmanlı veraset usulünde bir ilk yaşandı. Devlet adamları, ölen padişahın oğlu şehzâde Osman’ı değil de hanedanın en büyük erkek ferdi olan I. Ahmed’in kardeşi Mustafa'yı tahta çıkardılar. Tahta çıkmada “ekber ve erşed” olarak anılacak yeni bir sistem başladı.

Celâli İsyanları, Kira Kadın’ın öldürülmesi ile sonuçlanan sipahi isyanı, Devlet adamları arasındaki iktidar mücadelesinin yeniçeri ve sipahileri karşı karşıya getirmesi ve Saray ağaları ve valide sultanın nüfuzundan rahatsız olan sipahilerin isyanı III. Mehmed döneminde gerçekleşen iç karışıklıklardır. Dolayısıyla doğru cevap "D" seçeneğidir.

20 Kasım 1612’de iki devlet arasında antlaşma imzalandı. Osmanlılar, Şah Abbas'ın, yıllık 200 yük ipek ödemesi koşuluyla, savaşta ele geçirdiği yerlerdeki hakimiyetini tanıyıp, 1555’teki sınırlara çekildiler. Doğu işlerini yoluna koyan Nasuh Paşa, İran elçileri ile birlikte İstanbul'a geldi ve elçilere Osmanlıların gücünü göstermek isteyen I. Ahmed tarafından oldukça şaşalı bir törenle karşılandı.

Avusturya ve İran ile uzun savaşlar, nüfus artışı, dünya iktisadi sistemindeki değişlikler ve askeri sistemdeki değişiklikler Osmanlı İmparatorluğunun 16. yüzyılın sonlarında büyük bir buhranın içine düşmesinin sebeplerindendir. E seçeneği ise bu sebepler içinde yer almaz.

Katolikliğin kalesi olan ve “Kilise’nin büyük kızı” sıfatıyla tanınan Fransa, Cizvit tarikatını 17. yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı coğrafyasında etkinleştirmeye, dolayısıyla Katolik âleminde nüfuzunu ve liderliğini pekiştirmeye yönelik bir politika geliştirdi.

III. Mehmed, sancakta yetişmiş son şehzâde olarak 1595’te Osmanlı tahtına oturmuştur.