OSMANLI MERKEZ VE TAŞRA TEŞKİLATI

Daha ayrıntılı bir dönemlendirme öneren Karpat’a göre Osmanlı tarihi şu dö- nemler çerçevesinde ele alınabilir:

a) Hudut boyları: Uç beyleri, 1299-1402

b) Merkezî yarı-feodal dönem, 1421-1596

c) Taşrada Özerklik ve Ayanlar, 1603-1789

d) Ulus Devlet Olma Dönemi: Modern Bürokrasi ve Aydınlar, 1808-1918.

Daha ayrıntılı bir dönemlendirme öneren Karpat’a göre Osmanlı tarihi şu dö- nemler çerçevesinde ele alınabilir:

a) Hudut boyları: Uç beyleri, 1299-1402

b) Merkezî yarı-feodal dönem, 1421-1596

c) Taşrada Özerklik ve Ayanlar, 1603-1789

d) Ulus Devlet Olma Dönemi: Modern Bürokrasi ve Aydınlar, 1808-1918.

Bazı Osmanlı tarihçileri, Osmanlı İmparatorluğu’nun XVI. yüzyılda yayılışının doğal sınırlarına ulaştığı ve aşamayacağı siyasî-coğrafî engellerle karşılaştığı kanaatindedirler. Buna göre Osmanlılar hem denizde, hem de karada oldukça kuvvetli rakiplerle karşı karşıya kaldılar. Batıda Viyana önlerinde Habsburglar tarafından durdurulurken, doğuda İran platosu ve Safevîler, Osmanlı ilerlemesine set çekiyordu. Afrika’da çöl, Hint Okyanusu’nda Portekizliler ve kuzeyde Ruslar, Osmanlılar için hayatî önemi haiz fetih politikasının sona erdiğinin işaretlerini vermekteydiler.

XVI. yüzyılın sonlarına doğru ticaret yolları mücadelesinde önemli değişiklikler meydana geldi. İspanyolların Portekiz’i ele geçirmelerinden (1580) sonra II. Felipe Hint Okyanusu’ndaki ticaret yollarını keserek Osmanlılara karşı öldürücü darbeyi indireceğine inanıyordu. Fakat çok geçmeden Hollandalılar ve İngilizler daha üstün gemilerle geldikleri denizlerden önce İspanyol ve Portekizlileri, daha sonra da Osmanlıları uzaklaştıracaklardı; onlar XVII. asrın başlarından itibaren Kızıldeniz ve Hint denizlerinde hâkimiyetlerini kurmuş bulunuyorlardı.

Aslında Osmanlılar keşiflerin muhtemel tehlikelerini farketmişti. Hatta bu tehlikeleri açıkça bildiren bazı ikazlar da yapılmıştı. Meselâ, daha 1580 yılında, Emir Mehmed ibn Emir Hüseyin el-Suudî tarafından III. Murad’ın adına yazılan Amerika’nın keşfine dair Târih-i Hind-i Garbî adlı eser ve bu esere Ömer Talib’in yazdığı derkenarlar bu hususun somut kanıtlarıdır.

Bu süreçte daha önce Divan bürokrasisinde özel önemi olan üç makamın önemi artmaya başladı. En önemli memuriyet sadaret kethüdalığı idi. Daha önce sadrazamın maiyetinde birisi olan kethüda özellikle XVIII. yüzyıl başlarında, Nevşehirli Damad İbrahim Paşa’nın sadrazamlığı döneminden başlayarak reisülküttabın bile üstünde, önemli bir memuriyet halini aldı. Bütün işler, sadrazamdan önce, yardımcısı olan sadaret kethüdasının elinden geçerdi. Sadaret kethüdalığı 1835’de Mülkiye Nezaretine dönüştürülecektir.

Divan-ı Hümâyun kalemlerinden birisi olan Âmedî kalemi XVIII. yüzyılda kurulmuş, sadrazam birçok yazışmasını bu kalem aracılığıyla yapmıştır.

Mali sistem açısından önemli bir değişim de 1768-74 Osmanlı-Rus savaşının yol açtığı masrafların baskısıyla mukataaların ömür boyu satılmaları yerine yıllık kârlarının esham (hisse senedi) çıkarılarak satılmasıdır. İlk kez 1775’de kârı yüksek görünen İstanbul Tütün Gümrüğünde denenen sistem, geliri başlangıçtaki tahminin altına düşen mukataalarda ödeme güçlüklerinin ortaya çıkması yüzünden beklenen sonucu vermeyecektir.

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-