OSMANLI MERKEZ VE TAŞRA TEŞKİLATI

Osmanlı ülkesinde meydana gelen bu büyük çaptaki enflasyon ve devalüasyonun asıl sebebinin Amerikan gümüşü olduğu görüşü büyük bir gerçek payı taşır; ancak bu dönemin diğer gelişmelerini, yani nüfus artışı, ücretli askerlerin sayısının artışı, savaş masraflarının çoğalması ve benzerlerini de bu süreçte etkili faktörler olarak anmak gerekir. Bu nedenle doğru seçenek E’ dir.

En önemli memuriyet sadaret kethüdalığı idi. Daha önce sadrazamın maiyetinde birisi olan kethüda özellikle XVIII. yüzyıl başlarında, Nevşehirli Damad İbrahim Paşa’nın sadrazamlığı döneminden başlayarak reisülküttabın bile üstünde, önemli bir memuriyet halini aldı. Bütün işler, sadrazamdan önce, yardımcısı olan sadaret kethüdasının elinden geçerdi. Sadaret kethüdalığı 1835’de Mülkiye Nezaretine dönüştürülecektir. Bu nedenle doğru seçenek C’dir.

Divan-ı Hümâyun kalemlerinden birisi olan Âmedî kalemi XVIII. yüzyılda kurulmuş, sadrazam birçok yazışmasını bu kalem aracılığıyla yapmıştır. Daimî elçiliklerin kurulmasından sonra elçilere ait raporları kaydetmek, şifreleri çözmek ve elçilerle yazışmaları sağlamak bu kalem tarafından yürütülmüştür. XVIII. yüzyıl başlarında teşkil edilen bir başka divan kalemi de vakanüvislik olmuştur.

Osmanlı iktisadî sisteminin üç temel ilkesinden (iaşe, gelenekçilik ve fiskalizm) biri olan “fiskalizm, hazineye ait gelirleri mümkün olduğu kadar yüksek düzeye çıkarılmaya çalışmak ve ulaştığı düzeyin altına inmesinin de engellemektir.

III. Selim devrinde yapılan reformlar dolayısıyla İrad-ı Cedit Hazinesi, Zahire Hazinesi, Tesane-i Âmire hazinesi gibi hazineler oluşturuldu. II. Mahmud döneminde Mansure hazinesi bunlara eklenecek Tanzimat’la birlikte tekrar tek hazineye, Maliye Hazinesine dönülecektir.

Klasik dönemde Osmanlı taşra idaresinde her ikisi birbirinden ayrı olarak padişah beratı ile atanan ve farklı görev alanları olan iki temel görevli vardı: Kadı ve Bey. Bu nedenle doğru seçenek E’dir.

Sancak yönetiminde mütesellim veya voyvodaların görevlendirilmesi, bazı sancaklarda muhassıllık yönteminin uygulanması XVIII. yüzyılda yerel âyânın güçlenmesini teşvik edip hanedanlar arası rekabeti körüklemiştir. Bu nedenle doğru seçenek II ve III maddenin yer aldığı B seçeneğidir.

Osmanlı ıslahat eserlerinde bu durum şiddetle eleştirilmiş, savaşta fiilen bulunan kişilerin hakkı olan timarların büyük devlet adamlarının denetimine girmesi, onların da bu dirlikleri keyfî olarak kendi adamlarına tahsis etmesi düzenin bozulmasının bir sebebi olarak yorumlanmıştır. Ateşli silahların yaygınlaşması ve piyadenin öneminin artışına paralel olarak devletin ücretli asker sayısını arttırması ve dirlik olarak tahsis edilen gelirleri nakdî vergilere dönüştürme çabaları sonucunda timar sistemi zayıflamaya başlamıştır. Bu nedenle doğru seçenek A’dır.

XVII. yüzyılda meydana gelen değişimler ve bunların taşradaki sonuçları âyân ve eşrafın bu etkisini arttırmıştır. Bu bağlamda, sosyal, idarî ve malî düzende değişim, mirî mukataalaşma ve iltizam sisteminin yaygınlaşması, askerî sistemde değişim, yüzyıl sonundaki uzun ve yıpratıcı savaşlar sonucu alınan malî tedbirler, devletin vergi ve asker toplamada, mahallî eşkıyayı bastırmada âyâna duyduğu ihtiyaç. yerel âyân ve eşrafın güçlenmesine yol açmıştır. Mirî mukataalaşma ve iltizam sisteminin yaygınlaşması olduğu için gerilemeyi belirten C seçeneği doğru seçenektir.

XV. yüzyılın ortalarından XVI. yüzyılın sonlarına kadar olan devre, çoğu Osmanlı
tarihçisi tarafından Osmanlı “klâsik devri” olarak tanımlanır.

Değişme, bozulma ya da dönüşüm denilen olguyu anlamak için öncelikle Osmanlı tarihinin dönemleri hakkında kısa bir değerlendirmeye ihtiyaç vardır. Osmanlı tarihçiliğinin önde gelen ismi Halil İnalcık, dönemlendirmede katı bir teorik çerçeve yerine Osmanlı tarihinin birbirini izleyen dönemlerini şu açılardan incelemeyi öneriyor:
• Osmanlılarla yabancı güçler arasındaki denge,
• hükümdarın otoritesinin imparatorluktaki gelişimi,
• öbür güçler karşısında tesis ettiği denge,
• ve nihayet devletin askerî, malî ve sosyal kurumlarının dayandığı toprak
tasarrufu sisteminin işleyişi.

Osmanlı Tarihi için ayrıntılı bir dönemlendirme öneren Karpat’a göre Osmanlı tarihi şu dönemler çerçevesinde ele alınabilir:
a) Hudut boyları: Uç beyleri, 1299-1402
b) Merkezî yarı-feodal dönem, 1421-1596
c) Taşrada Özerklik ve Ayanlar, 1603-1789
d) Ulus Devlet Olma Dönemi: Modern Bürokrasi ve Aydınlar, 1808-1918.

İlgili kitaba (sf.184-187) bakıldığında doğru cevabın D seçeneği olduğu görülecektir.

Osmanlı klâsik düzenindeki yapısal değişikliklerin temelinde yatan unsurlardan ve XVI. yüzyıl sonlarında özellikle Anadolu’da ortaya çıkan Celâlî hareketlerinin başta gelen sebeplerinden birisinin, XVI. yüzyılın ikinci yarısında tespit olunan nüfus artışı olduğu kanısı yaygındır.

Osmanlı klasik düzeninin iki temel kurumundan biri olarak kabul edilen kul sisteminde XVII. yüzyılda önemli bir değişim yaşandı. XVII. yüzyılda Enderun’a alınanların bir kısmının kullukla veya devşirmelikle alakası yoktu. Osmanlı ıslahat
layihası yazarları bu gelişmede özellikle III. Murad’ın bazı uygulamalarını eleştirirler.

Sadaret kethüdalığı 1835’de Mülkiye Nezaretine dönüştürülmüştür.

İltizam sistemi öteden beri uygulanmakla birlikte devletin ve maliyenin genişlemesine paralel olarak daha yaygınlaştı. Mukataaların işletilmesinde devlet görevlileri (eminler) görevlendirilebildiği gibi tahvil denilen bir sözleşme ile mukataalar açık arttırma usulüyle özel şahıslara satılabiliyordu. Burada, mukataaya konu vergilerin toplanma hakkının belirli bir süre (3 yıl) için ve belirli şartlarla satışı söz konusudur.

Mali sistem açısından önemli bir değişim de 1768-74 Osmanlı-Rus savaşının yol açtığı masrafların baskısıyla mukataaların ömür boyu satılmaları yerine yıllık kârlarının esham (hisse senedi) çıkarılarak satılmasıdır. İlk kez 1775’de kârı yüksek görünen İstanbul Tütün Gümrüğünde denenen sistem, geliri başlangıçtaki
tahminin altına düşen mukataalarda ödeme güçlüklerinin ortaya çıkması yüzünden beklenen sonucu vermeyecektir.

Mansure hazinesi II. Mahmud devrinde oluşturulmuştur.

Osmanlılar keşiflerin muhtemel tehlikelerini farketmişti. Hatta bu tehlikeleri açıkça bildiren bazı ikazlar da yapılmıştı. Meselâ, daha 1580 yılında, Emir Mehmed ibn Emir Hüseyin el-Suudî tarafından III. Murad’ın adına yazılan Amerika’nın keşfine dair Târih-i Hind-i Garbî adlı eser ve bu esere Ömer Talib’in yazdığı derkenarlar bu hususun somut kanıtlarıdır.