OSMANLI MERKEZ VE TAŞRA TEŞKİLATI

Islahatname olarak da adlandırılan, nasihat kitabı, layiha ve siyasetname tarzında kaleme alınan bu eserlerde esas itibariyle eski, ideal düzenin bozulması büyük öl­ çüde Osmanlı nizamının temeli olan “kanun­ı kadim”in ihlaline bağlanır.

Kanun-ı Kadim’in Tenkidi

Osmanlı tarih eserlerinde ve nasihat-nâme/ıslahat-nâme literatüründe kanun veya kanun-ı kadim kavramlarının olumlu ve idealleştirilmiş kullanımları yaygın olmakla birlikte sayıca az da olsa bazı eserlerde ideal-politikten ziyade real-politiğe uygun bir anlayışla kanun-ı kadim söylemine açıktan tenkitler yöneltilmiştir. Mesela, Kitâbu Mesâlihi’l-Müslimîn ve Menâfi’i’l-Mü’minîn’de bu kavrama itiraz edilmekte ve zamanın geçmesiyle kanunlarda da değişiklikler olabileceği belirtilmektedir:

Âşıkpaşazâde’nin Fatih devri uygulamalarına yönelttiği eleştiriler, İstanbul’un fethiyle gelinen yeni aşamada menfaatleri haleldar olan grupların duygu ve düşüncelerini yansıtmaktadır. Yeni düzen, eski güzel günlerin önde gelenlerini arka plana itmiş, kadimden beri uygulanan güzel adetleri ortadan kaldırmıştır.

XVII. yüzyılda ana hatlarıyla gelenekçi bir söyleme sahip ıslahatçılar arasında Kâtip Çelebi’nin ayrı ve önemli bir mevki işgal ettiği bilinen bir husustur. Genel olarak eski Doğu-İslam telâkkilerini benimsemekle beraber Kâtip Çelebi’de İbn Haldun’dan gelen farklı bir taraf da bulunmaktadır. Düsturü’l-amel adlı eserinde, toplum görüşünü ortaya koyduktan sonra, Celâlîlerin çıkışıyla birlikte vergi veren köylü halkın yoksullaşması meselesini ele alan yazar, tarımdaki çöküntüyü vergilerin fazlaca arttırılmasına bağlar.

IV.Murad’ın vezirlerin işlerini de yoluna koyduğunu belirten Aziz Efendi, sultanın, vezir sayısını da azaltması beklenirken tersini yaparak zaten fazla olan vezir sayısını 8’den 11’e çıkarmasını eleştirmektedir. Bu da ilgi çekici bir nokta, zira ıslahat teklif eden kişiler, genelde devrin sultanını doğrudan tenkit etmekten ziyade, onun gerekli ıslahatı yapmaması durumunda kıyamet gününde sorumlu tutulacağı ikazını yapmakta, daha önceki sultanlardan bazılarını (bilhassa III. Murad’ı) veya veziriâzamları eleştirmekte idiler.

Kadim düzenin bozulmasına dair esaslı bir tenkit, Âşıkpaşazâde tarafından Fatih devrinde yapılan vakıf ve mülklere yönelik meşhur malî ıslahat çerçevesinde Rum Mehmed Paşa ve Nişancı Mehmed Paşa gibi vezirlere yöneltilmiştir. Onun Osman Gazi’nin sade hayatını ve bıraktığı mirasın mütevazılığını vurgulaması, İnalcık’ın isabetle belirttiği gibi Fatih’in hazineyi doldurmak için aldığı sert malî tedbirlere karşı tepkisinin ifadesidir. Âşıkpaşazâde, bir kâfirin oğlu olarak vasıf­landırdığı Rum Mehmed Paşa’yı İstanbul’un imar ve inşası sürecinde şehre yeni gelenlerin itirazı üzerine kaldırılan ve evlerin mülk olarak değil kira karşılığı tahsis edildiği mukataa usulünü yeniden vaz’ ederek Müslümanların şehri imar etmelerini engellemekle suçlar. Ayrıca onu ulema ve fukaraya verilen yardımları kestiği, Yakup Paşa’yı ise Yahudileri devlet işlerine karıştırdığı için eleştirmektedir.

Eserde, beylerbeylerinin tayin edildikleri vilayete vardıklarında oradaki kadıları yoklayıp, onların, halka zulüm edenleri padişaha bildirmeleri gerektiğini belirtir. Reâyânın korunmasına dikkat etmesi gereken beylerbeyi haksız yere timar ve zeamet sahibi olanları da ortaya çıkarmalıdır. Kendi zamanında vezirlerden, beylerden ve diğer büyük ve küçüklerden korkunun kalktığını, herkesi para ve mal hırsının kapladığını belirten yazara göre rüşvet yüzünden ecnebiler timarları ele geçirmeye başlamış ve gerçek hak sahipleri mağdur olmuşlardır. Ulemâ ve fuzelânın toplum içindeki üstün mevkiine değinen yazar Fatih’in ulemâya verdiği önemi hatırlatır. Halbuki yazarın zamanında bunların düzeni de bozulmuş, mansıplar istihkak ve merâtibe göre değil rüşvetle verilir olmuştur. Seyyid ve şerif­lerin yüksek makamlarına temas eden yazar daha sonra aslında seyyidlik ve şerif­likle alâkası olmayan pek çok kişinin sırf vergi vermekten kurtulmak için başlarına yeşil sarık sardıklarını, vilâyet kâtiplerinin de rüşvet karşılığında bunları seyyid olarak yazmasının sipahi tâifesine haksızlık olduğunu vurgular. Özetle Hırzü’l-Mülûk yazarı rüşvetin önlenmesini, hazine gelirlerinin azalmasına yol açan gelişmelere set çekilmesini ve ülke işlerinin adâlet üzere çekip çevrilmesini salık vermekte ve bu işin öncelikle padişahın dizginleri ele almasına bağlı olduğunu savunmaktadır.

Def­ter-i Hakanî eminliği yapmış olan Ayn Ali Efendi’nin 1609’da Kuyucu Murad Paşa’ya sunduğu Kavânîn-i Âl-i Osman der Hülâsa-i Mezâmin-i Def­ter-i Divan adlı eserinin, “zeamet ve timar hususunda olan ihtilâl def ’ ü ref ’ olunmak maksud olursa tedrîc ile ne yüzden mutasavverdir, anın beyanındadır” (zeamet ve timar konusundaki bozulmayı ortadan kaldırmak istenirse aşamalı bir şekilde nasıl yapılacağını açıklar) şeklinde başlayan yedinci faslı timar sisteminde görülen bozuklukların düzeltilmesi konusundaki görüşlere tahsis edilmiştir.

XVII. yüzyılda ana hatlarıyla gelenekçi bir söyleme sahip ıslahatçılar arasında Kâtip Çelebi’nin ayrı ve önemli bir mevki işgal ettiği bilinen bir husustur. Genel olarak eski Doğu-İslam telâkkilerini benimsemekle beraber Kâtip Çelebi’de İbn Haldun’dan gelen farklı bir taraf da bulunmaktadır. Düsturü’l-amel adlı eserinde, toplum görüşünü ortaya koyduktan sonra, Celâlîlerin çıkışıyla birlikte vergi veren köylü halkın yoksullaşması meselesini ele alan yazar, tarımdaki çöküntüyü vergilerin fazlaca arttırılmasına bağlar.

III. Murad’a (1574-1595) sunulan Hırzü’l-Mülûk’ta, Yavuz Sultan Selim ve Fatih Sultan Mehmed’den sitayişle bahseden yazar, Yavuz’un başarısının temelinde Allah’a tevekkül etmesinin ve hayırlı işlerde “bu kanûn-ı Osmanî’ye muhalif­tir dimeyüp heman icra idüp Selatin-i izam her ne iderlerse kanun olur” diye buyurmasının yattığını vurgular.

Kanun-ı Kadim

Mustafa Âli’nin Nushatü’s-Selâtin adlı eserinin ikinci babı “fî zamanına hilâf-ı kavânîn zuhûr iden ihtilâl-i mevfûr”a hasredilmiştir. Burada yazar kanuna aykırı gördüğü uygulamaları somut örneklerle açıklar.

Esas itibariyle bir nasihat kitabı olan Nushatü’s-Selâtin’de Âlî, kanuna aykırı gelişmelerin ve ülke düzeninin bozulmasının padişahtan gizlendiğini öne sürer, doğru sözlü bir kulunu musahib edinmesini padişaha tavsiye eder. O’na göre ihtilâlin en önemli sebeplerinden biri, aşağı kimseler (edanî)in yüksek mevkilere getirilmesidir.