OSMANLI MERKEZ VE TAŞRA TEŞKİLATI

Orhan Bey, ayrıca vakıf sistemi çerçevesinde İznik’te bir medrese kurmuş, bu ilk Osmanlı medresesinin giderlerinin karşılanması için yeterli miktarda gayr-i menkul vakfetmişti.

Yukarıda kısaca zikredilen birinci grupta yer alan ve bizzat kendilerinden faydalanılan vakıf­lar ise, kendilerinden faydalananların durumlarına göre ayrıca ikiye ayrılırlar: Bunlardan birincisi, zengin-fakir gözetilmeden “herkesin faydalanabileceği” hayır eserleridir. Câmi, mescid, medrese, mektep, kabristan, han, çeşme, bir tür karakol demek olan ribatlar ve benzerleri bu türden vakıf­lardır. Zengin de olsa bir insanın bunlardan faydalanmasında bir mahzur görülmemiştir. Çünkü zengin bile olsa, bir insanın bu tür müesseseleri sâdece kendisi için yaptırması mânâsızdır. Kendilerinden faydalanılan vakıf­ların ikinci grubunu ise, “sâdece fakirlerin karşılıksız faydalanabilecekleri” kuruluşlar oluştururlar. İmâretler (aş- evleri), dâru’ş-şifâlar (hastahâneler) ve özellikle sâdece ihtiyaç sâhiplerinin faydalanmaları için kurulmuş yardıma yönelik vakıf­lar bu türdendir.

Vakfeden Kişide Bulunması Gereken Şartlar

a. Öncelikle vakıf yapan kişinin (vâkıfın), temlik ve teberrua ehil olması gerekir. Başka bir deyişle akıl sâhibi, erginlik (bülûğ ve rüşd) çağına erişmiş ve hür olması lâzımdır. Henüz çocuk sayılan yaştakilerin, akıl yönünden problemli (deli) ve ne yaptıklarını bilemeyecek derecede yaşlı (bunamış) olanların yapacakları vakıf­lar, geçerli sayılmaz.

b. Vakıf yapanın kişinin, her hangi bir borç veyâ müsrif­lik yüzünden, kendi malını kullanma yetkisi hâkim tarafından elinden alınmış (mahcûr) olmaması gerekir.

c. Vakıf yapan kişi, yaptığı işi, her hangi bir zorlama ile değil, kendi rızâsıyla yapmalıdır.

d. Vakıf yapan kişi, vakfettiği malı, mülkü, parayı, bir çıkar gözeterek değil, sâdece hayır ve sevap kazanma düşüncesiyle yapmalıdır. Çünkü gerçek bir vakfın amacı, Allâh’ın rızâsı ve kişinin içinde yaşadığı toplumun faydalanmasıdır.

Vakfedilen Malda Bulunması Gereken Şartlar

a. Kişinin vakfedeceği mal-mülk, vakfın gerçekleştirildiği sırada bizzat kendi mülkiyetinde olmalıdır. Kişi, kendi mülkü olmayan, başkasına âit bir malı vakfedemez.

b. Vakfedilen mal, borç veya herhangi bir menfaate dayalı olmamalıdır.

c. Vakfedilen malın ev, dükkân, tarla gibi gelir getiren türden mülk veya mülkler olması gerekir. Vakfın sürekliliği için bu husus çok önemlidir. Sü- rekli gelir getirmeyen, bir süre sonra bitecek olan vakıf, sunulması arzulanan hizmetlerin aksamasına sebep olacaktır.

d. Gerçekleştirilen vakfın, sonradan vazgeçme veya başka bir yöne tevcih gibi bir şart taşımaması, hukukî ifâdesiyle muhayyerlik şartıyla sakatlanmaması lâzımdır. Başka bir deyişle, vakfın esâsı mutlak ve ebediyyen tahsîse dayandığı için, vakfı yapan kişinin “gerekli gördüğüm takdirde yaptığım vakfı iptal edebilirim” türünden bir şart ileri sürmemesi gerekir.

e. Vakfedilecek mülk binâ veya ağaç türünden bir mal ise, yıkılmaya veya sö- külmeye mahkûm olmamalıdır. Vakfedilecek mülkler, bir müesseseyi ayakta tutmak, onun sürekli hizmet üretmesini sağlamak üzere ve gelir getirmesi maksadıyla tahsis edilecekleri için, bir süre sonra yıkılmaları veya kesilmeleri durumunda söz konusu gelir de elde edilemeyeceğinden, tahsis edildiği müessesenin hizmet üretmesi sekteye uğrayacak demektir. Dolayısıyla, bu türden vakfedilecek mülkler, süreklilik taşıyacak nitelikte olmalıdır.

f. Vakfedilen mülkün gelirlerinden faydalanacak olanların, hukukî ifâdesiyle meşrûtun-lehinin belirtilmesi lâzımdır. Yapılan vakıf­tan kimlerin veya hangi müessesenin faydalanacağı açıkça belirtilmeden vakıf yapılması mümkün değildir.

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Bütün Türk-İslâm devletlerinde yaygın bir şekilde görülen vakıflar, bilhassa Osmanlı devleti döneminde gelişmesinin en üst noktalarına ulaşmış ve İslâm hukûkunun en zengin ve en etkili kuruluşlarından biri hâline gelmiştir.

Aynı zamanda sosyal bir müessesenin adı olan vakıf, çeşitli şekillerde târif edilmiştir. Bu târifleri kısaca şu şekilde toparlamak mümkündür: Vakıf, kişinin, sâhip olduğu bir malı, diğer insanların faydalanmaları maksadıyla ve Allâh’ın rızâsını gözetterek ebediyyen tahsîs ettmesidir.

Bu şekilde tahsis edilen bir mülk, alınıp satılamaz; bir başkasına devredilemez; tekrâr kişilerin mülkü hâline getirilemez; faydala- nanlar bulunduğu ve vakıf hukûkunca çerçevesi çizilen şartlara tecâvüz edilmediği sürece, tahsis edildiği cihetten başka bir cihete yönlendirilemez. Diğer bir deyişle, vakıf, ne tür hizmetlerin ve kimlerin faydalanması için gerçekleştirilmiş ise, ancak onlar için kullanılabilir. Dolayısıyla, şartlarına uyularak gerçekleştirilen ve hukukî bir mâhiyet kazanan vakfa konu olan mülk, vakfedenin mülkiyetinden çıkarak Allâh’ın hâline gelmiş ve kanun dışı müdâhalelerden korunmuş sayılır.

Osmanlı döneminde vakıf kurma geleneği, devlet henüz bir beylik durumunda iken başlamıştı. Beyliğin sınırlarının genişleyip bir devlet hâline dönüşmesi sürecinde, imkânların da genişlemesiyle, Osmanlı topraklarına katılan şehirlerde peşpeşe vakıf müesseseler kurulmaya başlandı. Osmanlı sultanlarından ilk defa vakıf kuran Orhan Bey  olmuştur.