OSMANLI MERKEZ VE TAŞRA TEŞKİLATI

Vakıf, kişinin, sahip olduğu bir malı, diğer insanların faydalanmaları maksadıyla ve Allâh’ın rızasını gözeterek ebediyyen tahsis etmesidir. Hasenat, güzel ve hayırlı iş demektir. Zekat, sahip olunan mal ve paranın kırkda birinin her yıl sadaka olarak dağıtılmasıdır. İmece, kırsal toplumlarda ailelerin bir araya gelip bir kişinin tarlasını sürmek, harmanını kaldırmak gibi işlerini yapmasıdır.

Vakıf mülkü, alınıp satılamaz; bir başkasına devredilemez; tekrar kişilerin mülkü hâline getirilemez; faydalananlar bulunduğu ve vakıf hukukunca çerçevesi çizilen şartlara tecavüz edilmediği sürece, tahsis edildiği cihetten başka bir cihete yönlendirilemez. Diğer bir deyişle, vakıf, ne tür hizmetlerin ve kimlerin faydalanması için gerçekleştirilmiş ise, ancak onlar için kullanılabilir vakfa konu olan mülk, vakfedenin mülkiyetinden çıkarak Allah’ın mülkü hâline gelmiş ve kanun dışı müdahalelerden korunmuş sayılır.

Osmanlı döneminde gerçek vakıf (asl­ı vakf) olarak adlandırılan vakıflar, gelirleriyle intifa olunan vakılar adıyla bilinir; bunlar diğer vakıfların finans kaynaklarıdır; birinci grupta yer alan vakıf müesseselerini ayakta tutmak için, onlara gelir sağlarlar. Arazi, han, hamam, dükkan, bina, para ve benzeri mal ve mülklerin vakfedilmeleri bu türdendir. Diğer şıklardakiler hizmet üreten vakıflardır.

Sadece fakirlerin karşılıksız faydalanabilecekler  kuruluşlar İmaretler (aş- evleri), dâru’ş-şifalar (hastahaneler) ve özellikle sâdece ihtiyaç sâhiplerinin faydalanmaları için kurulmuş yardıma yönelik vakıflardır. Zenginler ancak aldıkları hizmetin karşılığını ödemek kaydıyla bu tür vakıflardan hizmet alabilirler.

Vakıf literatüründe menkul ve gayrı menkul mallardan elde edilen gelirlere akarat denir.Hayrat, hayır işlemek ve karşılığında Allah’ın rızâsını, dolayısıyla sevap kazanma düşüncesiyle kurulan müsseselerin tamamının ortak adı olmuştur. Sadaka, Allah rızası için fakirlere, muhtaç kimselere, karşılıksız olarak verilen şey; yapılan yardım, her türlü iyilik; Allah yolunda yapılan harcamadır.Hasenat, güzel ve hayırlı iş demektir.

Yarı aile vakıflarındaki bir usûl, Osmanlı döneminde yaygın olarak kullanılmıştır; aynı zamanda mülk edinmenin en kestirme yollarından biri olarak kullanılmıştır. Şöyle ki: Bir takım hayır eserleri kuran, mesela cami, medrese, mektep veya benzeri bir müessese yaptıran bir kişi, sultana başvurarak, yaptırdığı müesseseyi zikrettikten sonra, bunlara gelir kaynağı tahsis etmek istediğini, ancak buna imkanı olmadığını; geliri devle hazînesine ait olan bir arazinin mülkiyetinin kendisine verilmesini (temlikini) ister. Osmanlı sultanları, bu tür talepleri çoğunlukla olumlu karşılamışlardır. Kişi, bu yolla elde ettiği arazinin veya mülkün gelirlerini vakıf hâline dönüştürür ve kurmuş olduğu müesseseye tahsis eder.

Tahsis ve irsad kabilindenolmayan, yani kişinin gerçekten kendi mülkü olan bir malı gelir kaynağı olarak bir hayır kuruluşuna vakfetmesine ise, vakf­ı sahih (gerçek vakıf) denmiştir. Sahih vakıflar, kurucusu ve hükümdar da dahil, kimsenin müdahale edemeyeceği nitelikte bulunmaları dolayısıyla bu isimle anılmışlardır.

Gerçekleştirilen vakfın,sonradan vazgeçme veyabaşka bir yöne tevcih gibi bir şart taşımaması, hukuki ifadesiyle muhayyerlik şartıyla sakatlanmaması lazımdır. Başka bir deyişle, vakfın esâsı mutlak ve ebediyyen tahsise dayandığı için, vakfı yapan kişinin “gerekli gördüğüm takdirde yaptığım vakfı iptal edebilirim” türünden bir şart ileri sürmemesi gerekir.

Vakıfların kuruluş şekilleri vasiyet, tescil, fiil ve hareketle şeklinde 3 çeşittir. Kişilerin kendi arazilerine ya da herhangi bir şahsın mülkü olmayan alanlarda yaptırdığı çeşmeler, köprüler gibi yapılar gibi kendilerinden doğrudan faydanılan, hukuki ifade ile aynıyla intifa olunan vakıf kuruluşları fiil ve hareketle kurulur. Meselâ, bir kişi kendisine ait bir arsa üzerine câmi veya mescid yaptırsa, burada ezân okutsa, başka insanlarla birlikte cemaat olup bizzat namaz kılsa, yahut kendisi bulunsun bulunmasın burada namaz kılınmasına izin vermiş olsa, artık o mekân vakfedilmiş (vakf­ı lazım) sayılır. Bu tür hareketlerle söz konusu mekânı insanların hizmetine sunduğunu açıkça ortaya koyan kişinin, yaptırdığı cami veya mecsid için ayrıca kadıya (mahkemeye) başvurmasına ve tescil yaptırmasına gerek yoktur. Bu mekân fiilen vakıf haline gelmiş olur.

Vakıf kurucusu (vâkıf) tarafından hazırlanan ve aynı zamanda hukukî belge niteliği taşıyan nizâm­nâmelere vakfiye denir. Vakfiyeler, yukarıda belirtildiği şekilde, vakıf kurucusunun talebi üzerine kadı (mahkeme) tarafından tescil ve sicil defterine kaydedildikten sonra resmiyet kazanırlardı.

Hükümdarların ve ileri gelen devlet adamlarının kurdukları, çoğunluğu külliye niteliği taşıyan büyük ölçekli vakıfların idaresi ise, nispeten farklıydı. Aynı zamanda birer devlet adamı olan bu tür vakıfların kurucuları, müesseselerinin idaresini ve devamlılığını sağlama işine son derece önem vermişlerdir. Bu tür vakıflar çoğunlukla vezir, kazasker, sadrazam, şeyhülislam, bâbu’s-saade ve dâru’s-saade ağaları gibi devlet adamları tarafından idare edilmişlerdir. Katip, cabi (tahsildar), mu’temed gibi vakfın büyüklüğüne göre sayıları değişen hizmetliler, vakfın idari ve mali işlerinin yürütülmesinde mütevelliye yardımcı olurlardı. Vakıfların idaresi konusunda mütevelli, yüzyıllar boyunca ismi ve rolü değişmeyen tek yönetici olmuştur.

Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasının (1826) ardından, bütün dini ve hayri kuruluşların idaresi, bakım ve onarımları, vakıf gelirlerinin toplanması, personel maaşlarının ödenmesi ve benzeri işlerin görülmesi tek bir merkezde toplanarak Evkaf-ı Hümayun Nezareti kuruldu. Bu isim, çoğunlukla Evkaf Nezareti olarak bilinir.

Evkaf Nezâreti ilk kurulduğu sırada Kisedarlık, Zimmet Halifeliği ve Sergi Halifeliği adlı üç birimden oluşmaktaydı. Evkâf Nezareti’nin birimlerinden olan Kisedarlık, vakıflarla ilgili bütün yazışmaları (i’lam, takrir ve inhaları) yürütmekten sorumluydu. Zimmet Halifeliği ise, vakıf mukâtaaları (yıllık belirli bir meblağla kiraya verilen gelir kaynakları), sarraflardan alınacak kefâlete bağlı borç tahvilleriyle ilgili işlemleri yürütmek; kira antlaşmalarını düzenlemek, gelirleri tahsil etmek, bunlarla ilgili muhasebe kayıtlarını kontrol etmek gibi işleri yürütmekteydi. Sergi Halîfeliği’nin vazifesi ise, Nezaret’in kasasına gelen paraları alma, muhtelif vakıf kuruluşlarının vakfiyelerine göre yıllık ve günlük gider bütçelerini hazırlama gibi işlerdi. Bütün bu birimlerinbelirtilen hizmetleri yürütmekle vazifeli personeli bulunuyordu.

Daru’l-aceze ve Daru’ş-şifa sosyal hizmetler ifa eden vakıflardır. Ribat ve tophane sivil ve askeri alanda hizmet veren vakıflardır. Bedesten, han, arasta, çarşılar iktisadi ve ticari alanda hizmet sunan vakıflardır.

Terim olarak, İslâm’ın ilk dönemlerinden XX. yüzyılın başlarına kadar İslâm ülkelerinin sosyal ve ekonomik hayâtında önemli roller oynayan dînî ve hayrî müesseselerin adı olarak kullanılmıştır.

Bütün Türk-İslâm devletlerinde yaygın bir şekilde görülen vakıf­lar, bilhassa Osmanlı devleti döneminde gelişmesinin en üst noktalarına ulaşmış ve İslâm hukûkunun en zengin ve en etkili kuruluşlarından biri hâline gelmiştir.

Aynı zamanda sosyal bir müessesenin adı olan vakıf, çeşitli şekillerde târif edilmiştir. Bu târif­leri kısaca şu şekilde toparlamak mümkündür: Vakıf, kişinin, sâhip olduğu bir malı, diğer insanların faydalanmaları maksadıyla ve Allâh’ın rızâsını gö­ zeterek ebediyyen tahsîs etmesidir.

Hayrât, hayır işlemek ve karşılığında Allâh’ın rızâsını, dolayısıyla sevap kazanma düşüncesiyle kurulan müsseselerin tamâmının ortak adı olmuştur.

Ribat: Sınırları düşman saldırısından korumak amacıyla teşkilatlanmış olan askerler için hudut boylarında inşa edilen kışla ve tekkeler; müstahkem yapılar. Han, misafirhane.

Osmanlı döneminde vakıf kurma geleneği, devlet henüz bir beylik durumunda iken başlamıştı. Beyliğin sınırlarının genişleyip bir devlet hâline dönüşmesi sürecinde, imkânların da genişlemesiyle, Osmanlı topraklarına katılan şehirlerde peşpeşe vakıf müesseseler kurulmaya başlandı. Osmanlı sultanlarından ilk defa vakıf kuran Orhan Bey (öl. 1362) olmuştur.