OSMANLI MERKEZ VE TAŞRA TEŞKİLATI

Mütevelli, vakıf işlerini idare etmek üzere tayin olunan kişidir. Mütevelli için gerekli vasıfları haiz olan herhangi bir şahıs mütevelli olabilir. Ancak bir vakfın mütevellisine o vakfın nezareti tevcih olunmaz.

Vakıf­lar, temelde iki ana gruba ayrılır. Birincisi, doğrudan hizmet üreten vakıf­lar, ikincisi ise, birinci grupta yer alan vakıf­ları ayakta tutmak ve hizmet üretmelerini sağlamak üzere kurulan vakıf­lardır. Birinci grupta bulunanlara, aynıyla inti­fâ olunan vakıf­lar denir ki câmi, mescid, medrese, mektep, daru’ş-şifâ (hastahâne), imârethâne (aş-evi), tekke, zâviye, misâfirhâne, kütüphâne, köprü, çeşme, sebil gibi yapılardan oluşan kuruluşlar bu türdendir. İnsanlar, bu tür vakıf müesseselerinin bizzat kendilerinden faydalanırlar; yâni hiç bir sınırlama olmadan câmiye giderler; medrese ve mekteplerde eğitim görürler; çeşmelerden su içer, yol ve köprülerden gelip geçerler. Bu tür vakıf­lara müessesât­ı hayriyye (hayır kuruluşları) de denmiştir. İkinci grupta yer alan vakıf­lar ise gelirleriyle intifâ olunan vakıf­lar adıyla bilinir; bunlar diğer vakıf­ların finans kaynaklarıdır; birinci grupta yer alan vakıf müesseselerini ayakta tutmak için, onlara gelir sağlarlar. Arâzî, han, hamam, dükkân, binâ, para ve benzeri mal ve mülklerin vakfedilmeleri bu türdendir. Bu tür vakıf­lara, Osmanlı döneminde gerçek vakıf (asl­ı vakf) denmiştir.

Tahsîs ve irsâd kabîlinden olmayan, yâni kişinin gerçekten kendi mülkü olan bir malı gelir kaynağı olarak bir hayır kuruluşuna vakfetmesine ise, vakf­ı sahîh (gerçek vakıf) denmiştir. Sahîh vakıflar, kurucusu ve hükümdar da dâhil, kimsenin müdâhale edemeyeceği nitelikte bulunmaları dolayısıyla bu isimle anılmışlardır. Bu vakıflara müdâhalenin tek yolu, vakfedildiği kuruluşun artık hizmet veremez duruma düşmesidir.

Vakfedilen malda bulunması gereken şartlar şu şekildedir;

Bir vakfın resmiyet kazanmasının yollarından biri tescil sûretidir. Bu yol, yapılan vakfın resmî kayıtlara geçirilmesi demektir. Bunun için vakıf kurucu, kadıya (hâkime, mahkemeye) başvurarak, vakıf kurmak istediğini ve bu isteğin resmî kayıtlara geçirilmesini talep eder. Bunun üzerine kadı, kişinin vakıf kurmak için gerekli şartları taşıyıp taşımadığını inceler ve sonunda “vakıf kurucu” ve “vakfedile­ cek mülk” açısından kısaca sıralanan şartların mevcut olduğu kanaatine varılırsa, gösterilen şâhidlerin (şuhûdu’l­hâl) huzûrunda, onların da karara katılmalarını sağlanmak sûretiyle, kişinin vakıf kurma talebi karara bağlanır ve durum kayıt altına alınır. Böylece vakıf tescil edilmiş olur.

Sultanlar tarafından kurulan vakıf­ların nâzır ve mütevellî ismiyle bilinen iki üst yönetici bulunurdu. Ancak, vakfın fiilî idâresi mütevellî tarafından yürütülür, nâzır ise mütevellînin de üzerinde yer alarak, bir tür üst kontrol vazifesi görürdü. Kâtip, câbî (tahsildar), mu’temed gibi vakfın büyüklüğüne göre sayıları değişen hizmetliler, vakfın idârî ve mâlî işlerinin yürütülmesinde mütevellîye yardımcı olurlardı. Vakıf­ların idâresi konusunda mütevellî, yüzyıllar boyunca ismi ve rolü değişmeyen tek yönetici olmuştur. Bu umûmî yapı, 1826’da Evkâf Nezâreti’nin kurulmasına kadar devam etmiştir.

İdâresi altındaki vakıf­ların niteliği dolayısıyla önem kazanan Haremeyn Nezâreti, dört dâireden oluşmaktaydı:

Şeyhülislâm Nezâreti, Sultan II. Bâyezid tarafından ülke genelinde kurduğu bütün vakıf­lara nezâretten sorumluydu. İdâre merkezi Bâyezid İmâreti’nde bulunan nâzırlık, sultanın 1506’da vakıf­larının nezâretini Şeyhülislâm Alâeddin Ali Efendi’ye havalesiyle kurulmuş sayılır.

Evkâf Nezâreti’nin birimlerinden olan Kîsedârlık, vakıf­larla ilgili bütün yazışmaları (i’lâm, takrîr ve inhâları) yürütmekten sorumluydu.

Evkâf Nezâreti ilk kurulduğu sırada Kîsedârlık, Zimmet Halîfeliği ve Sergi Ha­lîfeliği adlı üç birimden oluşmaktaydı. Evkâf Nezâreti’ne bağlanan vakıf kuruluşlarının sayılarının çokluğu ve işlerin zamanında ve gereği gibi görülememesi üzerine, Nezâret bünyesinde 1831’de Tahrîrât Başkâtibliği, Mülhakât Gedikler Kâtipliği ve Rûz­nâmecilik adıyla üç yeni birim daha kuruldu.

Vakıf (vakf), Arapça bir kelimedir. Sözlükte durdurmak, alıkoymak, hapsetmek
mânâlarına gelir. Terim olarak, İslâm’ın ilk dönemlerinden XX. yüzyılın başlarına
kadar İslâm ülkelerinin sosyal ve ekonomik hayâtında önemli roller oynayan dînî
ve hayrî müesseselerin adı olarak kullanılmıştır.

Ribat: Sınırları düşman saldırısından korumak amacıyla teşkilatlanmış olan askerler için hudut boylarında inşa edilen kışla ve tekkeler; müstahkem yapılar.

Osmanlı döneminde vakıf kurma geleneği, devlet henüz bir beylik durumunda iken başlamıştı. Beyliğin sınırlarının genişleyip bir devlet hâline dönüşmesi
sürecinde, imkânların da genişlemesiyle, Osmanlı topraklarına katılan şehirlerde
peşpeşe vakıf müesseseler kurulmaya başlandı. Osmanlı sultanlarından ilk defa
vakıf kuran Orhan Bey (öl. 1362) olmuştur.

Mütevelli: Vakıf işlerini idare etmek üzere tayin olunan zat. Mütevelli için gerekli vasıfları haiz olan herhangi bir şahıs
mütevelli olabilir. Ancak bir vakfın mütevellisine o vakfın nezareti tevcih olunmaz.

Vakfeden Kişide Bulunması Gereken Şartlar
a. Öncelikle vakıf yapan kişinin (vâkıfın), temlik ve teberrua ehil olması gerekir. Başka bir deyişle akıl sâhibi, erginlik (bülûğ ve rüşd) çağına erişmiş
ve hür olması lâzımdır. Henüz çocuk sayılan yaştakilerin, akıl yönünden
problemli (deli) ve ne yaptıklarını bilemeyecek derecede yaşlı (bunamış)
olanların yapacakları vakıf­lar, geçerli sayılmaz.
b. Vakıf yapanın kişinin, her hangi bir borç veyâ müsrif­lik yüzünden, kendi
malını kullanma yetkisi hâkim tarafından elinden alınmış (mahcûr) olmaması gerekir.
c. Vakıf yapan kişi, yaptığı işi, her hangi bir zorlama ile değil, kendi rızâsıyla
yapmalıdır.
d. Vakıf yapan kişi, vakfettiği malı, mülkü, parayı, bir çıkar gözeterek değil, sâdece hayır ve sevap kazanma düşüncesiyle yapmalıdır. Çünkü gerçek bir vakfın
amacı, Allâh’ın rızâsı ve kişinin içinde yaşadığı toplumun faydalanmasıdır.

Vakfedilen Malda Bulunması Gereken Şartlar
a. Kişinin vakfedeceği mal-mülk, vakfın gerçekleştirildiği sırada bizzat kendi
mülkiyetinde olmalıdır. Kişi, kendi mülkü olmayan, başkasına âit bir malı
vakfedemez.
b. Vakfedilen mal, borç veya herhangi bir menfaate dayalı olmamalıdır.

c. Vakfedilen malın ev, dükkân, tarla gibi gelir getiren türden mülk veya
mülkler olması gerekir. Vakfın sürekliliği için bu husus çok önemlidir. Sürekli gelir getirmeyen, bir süre sonra bitecek olan vakıf, sunulması arzulanan hizmetlerin aksamasına sebep olacaktır.
d. Gerçekleştirilen vakfın, sonradan vazgeçme veya başka bir yöne tevcih gibi
bir şart taşımaması, hukukî ifâdesiyle muhayyerlik şartıyla sakatlanmaması
lâzımdır. Başka bir deyişle, vakfın esâsı mutlak ve ebediyyen tahsîse dayandığı için, vakfı yapan kişinin “gerekli gördüğüm takdirde yaptığım vakfı
iptal edebilirim” türünden bir şart ileri sürmemesi gerekir.
e. Vakfedilecek mülk binâ veya ağaç türünden bir mal ise, yıkılmaya veya sökülmeye mahkûm olmamalıdır. Vakfedilecek mülkler, bir müesseseyi ayakta
tutmak, onun sürekli hizmet üretmesini sağlamak üzere ve gelir getirmesi
maksadıyla tahsis edilecekleri için, bir süre sonra yıkılmaları veya kesilmeleri durumunda söz konusu gelir de elde edilemeyeceğinden, tahsis edildiği
müessesenin hizmet üretmesi sekteye uğrayacak demektir. Dolayısıyla, bu
türden vakfedilecek mülkler, süreklilik taşıyacak nitelikte olmalıdır.
f. Vakfedilen mülkün gelirlerinden faydalanacak olanların, hukukî ifâdesiyle
meşrûtun-lehinin belirtilmesi lâzımdır. Yapılan vakıf­tan kimlerin veya hangi müessesenin faydalanacağı açıkça belirtilmeden vakıf yapılması mümkün değildir

Vakıf kurucusu (vâkıf) tarafından hazırlanan ve aynı zamanda hukukî belge niteliği taşıyan nizâm-nâmelere vakfiye denir.

Defterhane: Osmanlılarda arazi ve timar kayıtlarıyla ilgili defterlerin saklandığı devlet dairesidir.

ultanlar tarafından kurulan vakıf­ların nâzır ve mütevellî ismiyle bilinen iki üst yönetici bulunurdu. Ancak, vakfın fiilî idâresi mütevellî tarafından yürütülür, nâzır ise mütevellînin de üzerinde yer alarak, bir tür üst kontrol vazîfesi görürdü. Kâtip, câbî (tahsildar), mu’temed gibi vakfın büyüklüğüne göre sayıları değişen hizmetliler, vakfın idârî ve mâlî işlerinin yürütülmesinde mütevellîye yardımcı olurlardı. Vakıf­ların idâresi konusunda mütevellî, yüzyıllar boyunca ismi ve rolü değişmeyen tek yönetici olmuştur. Bu umûmî yapı, 1826’da Evkâf Nezâreti’nin kurulmasına kadar devam etmiştir.

Sosyal hizmetleri îfâ eden vakıf­lar: Hastahaneler, dâru’ş-şifâlar, kervansaraylar, imâretler (aş-evleri), dâru’l-acezeler (yaşlı ve kimsesizlerin sığındıkları yerler), kör evleri, çocuk emzirme yurtları, cüzamlı yurtları ve benzerleri bu tür vakıf­lar tarafından kurulmuştu.