OSMANLI MERKEZ VE TAŞRA TEŞKİLATI

Harac-ı muvazzaf, arazinin yüz ölçümüne göre alınan vergidir. Osmanlı hukukçularınca çift resmine karşılık sayılmıştır.

1858 yılında arazi kanunnâmesi çıkarılarak toprak sistemi yepyeni esaslara bağlandı. Bu kanunnâmeye göre toprakların statüsü şu şekilde tesbit edilmiştir:

Mülk Topraklar: Bunlar, her türlü tasarruf hakkı sahibine ait olan arazilerdi. Miras bırakılabilir, satılabilir, hibe edilebilir ve rehin bırakılabilirdi. İstenirse vakf edilebilirdi.

Vakıf Araziler: Vergi geliri dinî, ilmî ve sosyal kurumlara tahsis edilen arazilerdi. Bu arazileri vakıf reâyâsı denilen çiftçiler işlerlerdi. Denetimi evkaf nezâreti’ne aitti.

Mîrî Topraklar: Mülkiyeti devlete ait olan ziraata elverişli arazilerdi.

Terk Edilmiş Araziler (Arazi-i Metruke): Bunlar, kimseye ait olmayıp, köy ve kasaba halkı tarafından ortak kullanılan mera, meydan, yol vs gibi yerlerdi.

Hiçbir İşe Yaramayan Araziler (Arazi-i Mevat): Bunlar, ekilip, biçilmeyen, ıssız ve boş araziler idi.

Sipahi timarında, doğrudan doğruya sipahi tarafından işletilen ve "kılıç yeri" tabir edilen "hassa çiftlikler" ve "hassa çayırlar" vardı. Bağ ve bahçe de hassa olabilmektedir. Bizzat sipahiler tarafından işletilen bu çiftliklerin kökeni, Osmanlı öncesinde mevcut olan mâlikâne sistemine bağlanmaktadır. Sipahinin kendisi ve ailesi efradı meşgul olmadığı takdirde hassa çiftlikler, sipahi tarafından, mîrî topraklardan ayrılıp, reâyâ çiftliklerinden farklı olarak, tamamen şahsî ve serbest bir anlaşma usûlü ile kiraya verilebilirdi.

Çift-hâne sisteminde, aile emeği, bir çift öküz ve ikisinin birlikte işlediği arazi yani bir üretim ünitesi ve dolayısıyla bir mâlî ünite söz konusudur. Vergilendirilen de bu birimdir. Kısacası çift resmi kombine bir vergidir. Halil İnalcık, geç Roma İmparatorluğu’ndaki colon, Galya’daki mansus, Bizans’taki zevgarion ile Osmanlı çift hânesinin aynı şey olduğunu, köylü aile emeğine ve çift-öküz-saban teknolojisine dayanan küçük köylü işletmesini ifade ettiğini belirtmektedir. Ona göre çift-hâne sistemine Osmanlı üretim tarzı denilebilir. Çift-hâne sistemini Osmanlılar, Selçuklulardan iktibas etmiştir. Bu sistemde esas olan, toprağın bir ailenin işleyebileceği büyüklükte parçalara bölünerek aile çapında işletmecilik yapmaktır. Yine İnalcık’a göre, Osmanlı imparatorluğunun değişime ve gelişmeye, yani ekonomik sistemlerin ortaya çıkışına direnmesinde, durgun bir sosyo-ekonomik yapıya bağlı olmasında başlıca sorumlu da mîrî arazi rejimi ve çift-hâne sistemidir.

Köylünün ürettiği mahsuller belirlenirken bolluk ve kıtlık devirlerini dengelemek için üç yıllık ürün ortalaması esas alınır ve bu mahsullerden ne oranda vergi alınacağı ayrı ayrı yazılırdı.

Öşür, kelime olarak onda bir (1/10) anlamına gelen Arapça kökenli bir kelime olup, terim olarak Osmanlı devletinde genellikle halkın ürettiği mahsûllerden, bilhassa hubûbâttan alınan vergiye verilen isimdir. Ziraî ürünlerin dışında bal’dan da öşür alındığı görülür.

Osmanlı İmparatorluğu'nda koyun ve keçi sahiplerinden alınan vergiye âdet-i ağnâm adı verilmektedir. Âdet-i ağnâm, ufak tefek bazı farklılıklar dışında genellikle 2 koyuna 1 akçe olarak alınırdı. Koyun kuzulu da olsa tek bir koyun sayılır, koyundan ayrı kuzusundan ayrı vergi alınmazdı.

Hayvancılıkla ilgili resimler, adet-i ağnam, yaylak ve kışlak resimleri ve bal öşrüdür. İspenç resmi, büluğ çağına ermiş, şehirli, köylü ve göçebe; evli veya bekâr, topraklı ve topraksız her gayri müslim erkekten alınan örfî bir baş vergisi; mücerret resmi ise bekâr fakat başkasına muhtaç olmadan kendi geçimini temin edebilen Müslüman erkeklerden alınan vergidir.

Büluğ çağına erişmiş, vücut ve akılca sağlam, ayrı iş güç sahibi ve 300 akçelik menkul mala sahip olan her gayri müslim erkekten alınan cizye, toprağa bağlı olan harâc ile zaman zaman aynı mânâda kullanılmıştır.

Mukâtaa, geliri kimseye dirlik olarak verilmeyip, doğrudan merkez hazinesine alınan vergi ve gelir kaynaklarına denmektedir. Ayrıca mukâtaa usûlü, Osmanlı maliyesinin bir vergi toplama biçimidir. Buna göre maden işletmeleri, tuz, şap vs. gibi devlete ait kaynaklar; şehirlerdeki bedesten, tabakhâne, boyahâne, kasabhâne, şemhâne, meyhâne vs. gibi ticari ve sınaî işletmeler, damga, mizan, bâc vs. gibi gümrük vergileri ile iskeleler mukâtaa usûlü ile işletilmekte idiler. Bunların her birine ayrı ayrı boyahâne mukâtaası, tabakhâne mukâtaası, gümrük mukâtaası gibi adlar verildiği gibi bir sancak veya kazadaki merkeze ait bütün gelir kaynaklarını ifade etmek için de mukâtaa veya çoğulu olan mukâtaât tâbiri kullanılıyordu.

Bu araziler, Hıristiyanlardan feth olunmuş ve rakabesi yani çıplak mülkiyeti devlete ait olan topraklardır. Fakat bunların tasarruf hakkı tapu resmi denilen peşin
bir kira bedeli alındıktan sonra, daimî ve irsî bir nevi kiracılık sözleşmesiyle onları
işleyecek olan köylülere (reâyâ) bırakılmıştır.

1867 yılından sonra ise, yabancılara mülk toprakların satışı serbest bırakılmıştır.

1858 yılında arazi kanunnâmesi çıkarılarak toprak sistemi yepyeni esaslara bağlandı. Bu kanunnâmeye göre toprakların statüsü şu şekilde tesbit edildi:
Mülk Topraklar: Bunlar, her türlü tasarruf hakkı sahibine ait olan arazilerdi. Miras bırakılabilir, satılabilir, hibe edilebilir ve rehin bırakılabilirdi. İstenirse vakf edilebilirdi.
Vakıf Araziler: Vergi geliri dinî, ilmî ve sosyal kurumlara tahsis edilen arazilerdi. Bu arazileri vakıf reâyâsı denilen çiftçiler işlerlerdi. Denetimi evkaf nezâreti’ne aitti.
Mîrî Topraklar: Mülkiyeti devlete ait olan ziraata elverişli arazilerdi.
Terk Edilmiş Araziler (Arazi-i Metruke): Bunlar, kimseye ait olmayıp, köy ve kasaba halkı tarafından ortak kullanılan mera, meydan, yol vs gibi yerlerdi.
Hiçbir İşe Yaramayan Araziler (Arazi-i Mevat): Bunlar, ekilip, biçilmeyen, ıssız ve boş araziler idi.

Çiftlik, ziraat yapılan yer demek olup, genellikle “bir çift öküzün işleyebileceği arazi” olarak tanımlanmıştır.

Nîm çift’den az yerler ise, ekseriya 2 dönüme 1 akçe olarak tayin edilmiş
bulunan resm-i zemîn (dönüm resmi) eda etmesi şartıyla topraksız reâyâya veriliyordu. Çiftlik tasarruf eden reâyânın evli ve Müslüman olması şarttı.
Reâyâ, bir nevi kiracılık sözleşmesiyle kendisine bırakılmış olan çiftlik için her
yıl resm-i çift denilen bir vergi ödediği gibi, elde ettiği üründen de öşür verirdi.
Çiftçi elindeki araziyi satamaz, hibe, rehin ve vakf edemezdi. Ayrıca sebepsiz yere
üç yıldan fazla üst üste nadasa bırakamaz, ekip biçtiği yeri boş (boz) bırakıp gidemez ve başka bir sanatla meşgul olmazdı. Toprağını bırakıp “terk-i diyar” ettiği
takdirde, öşür bedeli ile çift resmini sipahiye ödemek zorundadır. Çift bozan akçesi denilen bu resim, bir defaya mahsus olarak alınırdı. Bu resmi ödeyen reâyâ
istediği yere gidebilirdi. Aksi halde sipahi, toprağını terk etmiş olan raiyyetini köyüne dönmeye mecbur edebilirdi.

Osmanlı İmparatorluğu’nda Nim çift’den küçük olan ve hububat ziraati yapılan arazilere zemin adı verilmektedir. Bu arazilerde zirâat yapan raiyyet çok defa tahrir defterlerinde bennâk yazılanlardır.

Bennâk ise Müslüman, evli fakat kendisine çiftlik
verilmemiş köylü demektir. Bazı defterlerde bunlardan ekinlü bennâk olarak bahs
olunur.

Mezraa, ziraat yapılan fakat sürekli olarak nüfus barınmayan yerlere denmektedir. Türkçe’deki karşılığı “ekinlik”tir. Mezraalar, genellikle, evvelce meskûn iken
zamanla ahalisi “perâkende” olmuş (dağılmış), terk olunmuş köy yerleridir.

Öşür, kelime olarak onda bir (1/10) anlamına gelen Arapça kökenli bir kelime
olup, terim olarak Osmanlı devletinde genellikle halkın ürettiği mahsûllerden,
bilhassa hubûbâttan alınan vergiye verilen isimdir. Ziraî ürünlerin dışında bal’dan
da öşür alındığı görülür.

Yaylak resmi, kanunnâmelerde otlak resmi, resm-i meraî ve yatak resmi olarak
geçer. Buna göre sürülerini başkasının timarında veya mîrî yaylaklarda otlatan
sürü sahipleri ile göçebe kabileler ve Yörüklerden yılda bir defaya mahsus olmak
üzere sürü başına alınan bir resimdir.