OSMANLI MERKEZ VE TAŞRA TEŞKİLATI

Osmanlı merkez ordusunun önemli bir birimi de Cebeci Ocağı idi. Cebe kelimesi
zırh anlamına gelir. Bölük ve cemaat adıyla iki gruba ayrılan cebeciler, yeniçerilerin savaşlarda kullanacakları ok, yay, kalkan, kılıç, tüfenk, kazma, kürek, balta,
barut, kurşun, fitil, zırh, tolga ve benzeri silâhların yapımı ve tâmiri işiyle görevliydiler.

Slavca bir kelime olan voynuk, asker anlamına gelmektedir. Bunlara, Balkanlarla ilgili Osmanlı belgelerinde voynak, voynuk, voynok, voynik, voyneyk imlâlarıyla yazılmış şekilde sık sık rastlanır. Vazifeleri, seferler sırasında ordunun at ve çayır ihtiyâcını karşılamaktı. Çayır voynukları ve sefer voynukları olmak üzere iki gruba ayrılmışlardı. Devlet, voynukları genellikle bugünkü Bulgaristan bölgesinden temin ettiği için, kelime Bulgarlığı da ifâde ederdi. Çayır voynukları, belirli zamanlarda saray ahırı (ıstabl-ı âmire) hizmetine alınarak çayır biçme hizmetinde de kullanılırlardı. Seferler sırasında seyislik de yaparlardı.

Müsellemler ise, sipâhi, yâni atlı birliklerdi.

Kaynaklarımız, kapıkulu ordusunun gerçek anlamda Sultan I. Murad döneminde, ulemâdan Konyalı Molla Rüstem’in tavsiyesi ve vezir Çandarlı Kara Halil Paşa’nın gayretleriyle kurulduğunu belirtirler.

Başında Acemi Ocağı ağası adlı bir âmirin bulunduğu ocağın asker ihtiyâcı, şu dört kaynaktan karşılanmıştır: 1. Savaşlarda elde edilen Hıristiyan esirler, 2. Devşirme sistemi çerçevesinde toplanan gayr-i müslim çocukları, 3. Kapıkulu ordusu mensuplarının çocukları (kul oğulları), 4. Esir pazarlarından satın alınan köleler.

Devşirilenlerden uzun boylu ve yakışıklı olanlar, yönetim işlerine ve ilim öğrenmeye kabiliyeti bulunanlar, saraya alınıp husûsî bir eğitimden geçirildikten sonra öncelikle saray hizmetlerinde kullanılırlardı. Bunlar arasından en kabiliyetli olanları, ciddî bir enderûn eğitiminden sonra üst seviyede devlet makamlarına yükseleceklerdir. Osmanlı döneminde pek çok subayın, sancak beyinin, vezirlerin ve vezîr-i âzamların böyle bir eğitim neticesinde bulundukları makamlara geldiklerini biliyoruz.

Yeniçeri Ocağı’nın en üst âmiri olan ocak ağasının Osmanlı protokolünde önemli bir yeri vardı. Kendisi bizzat pâdişâha bağlıydı.

Ancak III. Murad devrinden îtibâren bu durum değişti. Ocağa askerlikle ilgisi bulunmayan kişiler alınmaya başlandı. Sultan III. Murad (1574-1595), kendisinden sonra III. Mehmed adıyla tahta çıkacak olan oğlunun sünnet düğünündeki eğlenceler sırasında çeşitli hünerler sergileyen kişileri taltif etmek için, bunların ocağa alınmasına izin vermişti. Aynı sultan devrinde patlak veren İran ve Avusturya savaşları sırasında da ocağa yabancı unsurlar alınmıştı. Yeniçeri Ocağı’na askerlikle ilgisi bulunmayan kişilerin alınmasıyla ilgili açılan bu kapı bir daha kapanmayacak; pek çok meslek erbâbı, şu veya bu yolla ocağa girmenin yolunu bulacak ve bu durum II. Mahmud dönemine kadar devam edecektir. Adları yeniçeri olmasına rağmen, bu yolla ocağa giren ve askerliğe dâir hiçbir şey bilmeyen kişiler, bir taraftan kendi işgüçleriyle uğraşacaklar, diğer taraftan da ocağın gerçek yeniçerilerini kendilerine benzeterek, onları serkeşliğe sevk edeceklerdir.

Yeniçeri isyanlarının, sonucu bakımından en korkuncu, Genç Osman adıyla da bilinen II. Osman (1618-1622) devrinde yaşandı. Sarayı basan yeniçeriler, aklî dengesi bozuk olan şehzâde (I.) Mustafa’yı tahta çıkardılar. Bu durum karşısında II. Osman, yeniçerilere sığınmak zorunda kaldı. Merdlik an’anesi gereğince, yeniçerilerin kendilerine sığınan birisine bir şey yapmayacaklarını ummuştu. Yeniçeriler, hayâtına dokunmayacaklarına dâir kendisine söz verdiler; sultanı, kışlalarında bulunan Orta Câmi’e götürdüler. Ne var ki, yeni vezîr-i âzam Kara Davud Paşa’nın yeniçerileri tahriki neticesinde Yedikule zindanlarına götürülen II. Osman, burada katledildi.

Klâsik Osmanlı ordusu içinde eyâlet ordusu denince, öncelikle timarlı sipâhiler akla gelir. Bunlar, XVII. yüzyılın başlarına kadar Osmanlı ordusunun en büyük kısmını oluşturan atlı askerlerdi. Taşrada oturan ve maaş yerine genellikle timar ve zeâmet adıyla anılan dirlikleri tasarruf eden timarlı sipâhiler, seferlere bulundukları bölgenin sancak-beyilerinin bayrakları altında katılırlardı. Böyle bir ordunun oluşturulmasında Osmanlıların Selçuklu döneminde uygulanan iktâ sistemini örnek aldıkları anlaşılıyor. Ancak Osmanlılar bu sistemi geliştirmişler, bâzı bakımlardan derebeylik niteliği taşıyan Selçuklu iktâ sistemini, kendilerine has daha kullanışlı ve pratik bir sisteme dönüştürmüşlerdi. Böylece geniş bir vergi alanını dolaşarak çoğu zaman aynî olan devlet gelirlerini toplamak, bunları merkezî hazîneye ulaştırmak ve bu iş için binlerce eleman istihdam etmek yükünden de kurtulmuş oldular. Bu vergi birim alanlarına dirlik denmekte idi.

Deliler Serhad kulu da denen bu kuvvetler, isimlendirmeden de anlaşılacağı üzere, akıncılar gibi, daha ziyâde sınır boylarında faaliyet gösterirlerdi. Bu grup, çoğunlukta Türk soylulardan oluşuyordu. İriyarı cüsseleri, cesâret ve kahramanlıkları ile tanınmışlardı. Düşmanın üzerine korkusuzca saldırmaları, başka bir ifâdeyle kelle koltukta savaşmaları ve aklı başında insanların cesâret edemeyecekleri işlere fütursuzca girişmeleri dolayısıyla deliler ismiyle anılmışlardı. Böyle bir grup Osmanlılar döneminde XIX. yüzyılda bile mevcuttu. Deliler, sınır bölgelerinde sancak-beyi veya beylerbeyilerin maiyyeti arasında bulunuyorlardı.

Yavuz Sultan Selim döneminde, Anadolu’dan çıkan Türk levendlerinin, daha sonra Kanûnî devrinde (1534) Barbaros Hayreddin Paşa adıyla kaptân-ı deryâ olacak olan Hızır Reis ile kardeşleri İlyas ve Oruç reislerin yönetiminde Akdeniz’i bir Türk gölü hâline getirdikleri görülür. Barbaros Hayreddin, Osmanlı döneminde yetişmiş en büyük denizci idi. Kanûnî dönemi, Osmanlı donanmasının gücünün zirvesine çıkmasına şâhit oldu. Barbaros’un idâresindeki Osmanlı donanması, 1538’de Andrea Doria komutasındaki birleşik haçlı donanmasını Preveze’de büyük bir bozguna uğratarak, Akdeniz’i bir Türk gölü hâline getirdi.