OSMANLI İKTİSAT TARİHİ

Sosyal güvenlik; insanın iradesi dışında ortaya çıkan, onu çalışma yeteneğinden
ve geçimini devam ettirmek için bir gelirden yoksun bırakan, genelde bir toplumun tüm bireyleri için, özelde (başkasına) bağımlı çalışanlar için, söz konusu tüm
risklere karşı alınmış önlemleri içeren uygulamalar bütünü olarak tanımlanabilir.

Bu bölümde klasik dönem Osmanlı sosyal güvenlik sistemini; devlet görevlileri (askerî zümre) ve halk kesimi (reaya) açısından inceleyeceğiz. Sosyal güvenlik
kurumlarını da, sosyal sigorta kurumları (özel sandıklar dahil) ve kamu sosyal
güvenlik harcamaları olarak ikiye ayırarak ele alacağız. Tüm bunları kapsayacak
bir şekilde, Osmanlı Devleti’ndeki sosyal güvenlik yardımlaşmaları ve uygulamaları; aile içi yardımlaşmalar, dini nitelikli yardımlar, vakıflar ve meslek kuruluşları
olarak dört ayrı kategoride ele alınacaktır

Günümüzdeki anlamıyla, sosyal güvenliğin kurumlaşmadığı bir ülkede ve dönemde, bu tür yardımlaşmaların çok önemli olacağı açıktır. Bu yardımlaşma tipinin Osmanlı toplumundaki ve İslam geleneğindeki kurumsallaşmış karşılığı aile kurumudur. Sanayileşmenin etkisine girmeden önce Osmanlı Devleti’nde sosyal güvenlik de dâhil olmak üzere İslam geleneği belirleyicidir.

İslâm yapısal olarak diğergamlığı (bencil olmama, başkalarını düşünme özellikleri öne çıkan bir sistem) emrettiğinden, devlet adıyla tanımlayabileceğimiz sosyal ve politik bir organizasyona büyük önem vermektedir.

Nafaka: Gerek tabii olarak, gerekse sonradan ortaya çıkabilecek risklerden dolayı kendi kendine yeterli olmayan ve sorumluluklarını yerine getiremeyen kimseye önce yakınları bakmak zorundadır. Buna nafaka mükellefiyeti  denmektedir. Çağdaş sistemlerde görülmeyen bu mükellefiyet, uzak akrabalara kadar yaygınlaştırılabilir. Nafaka beslenme, giyinme, barınma ve tedavi harcamalarını kapsar.

Zekât: Zekât harcama alanları belli olan bir vergi türüdür ve bu özelliği nedeniyle mali olmaktan çok sosyal güvenlikle ilişkili görülebilir. Zekât sadece yakınlar arasında söz konusu olan nafaka mükellefiyetini bütün topluma yaymayı ve genellikle belirli bir gelir (ve servet) seviyesinin üstünde olanlardan bunun altında olanlara gelir transferini ifade eder. Bu aktarım servetin belirli ellerde toplanmasını engelleyen bir fonksiyonu da yerine getirmektedir.

Akile: Sosyal dayanışmayı aile ve en yakınlardan başlatan İslâm geleneği, kişinin ilgili olduğu toplum kesimlerini ondan sorumlu tutar. Bunlardan birincisi akile olgusudur. Uygulamanın ilk zamanlarında ve temelinde
kaza, ölüm ve yaralanma gibi zarar görülen bir olayın sonuçlarını telafi etmeye yönelik kan bedeli olgusu bulunmaktadır.

Osmanlı Devleti’nde sosyal yardımlaşma amacına yönelik olarak kurulan vakıflar, sosyal güvenlik işlevi sağlamaktaydı. İslam’ın sosyo-ekonomik sistemi tarafından getirilen lüks ve israf yasakları, bir yandan servet ve mülkiyetteki aşırılıkları önlerken, diğer yandan harcanabilecek gelirin alanını daraltarak, vakıflar aracılığı ile toplumun güvenlik ve refahına yönlendirilmesini sağlamıştır. Teknik bir ifade ile daha yüksek bir fiyat ödemeye hazır olanlar, fiyat farklılaşması yoluyla lüks tüketime yöneltilmemiş, artan fonlar vakıflar gibi kurumlar aracılığıyla toplumun güvenlik ve refahına katkıda bulunmuşlardır. İşte bu nedenle Osmanlı sosyal güvenlik sisteminin temelini vakıflar oluşturmuştur.

İlk Toplu İş Sözleşmesi: Günümüzde toplu iş sözleşmelerinin çalışanlara sosyal nitelikte destekler sağladığı  düşünüldüğünde, Osmanlı Devleti’nde gerçekleştirilen ilk toplu iş sözleşmesi dikkat çekicidir. Bu sözleşmenin Kütahya’da çalışan fincancı esnafı tarafından imzalandığı bilinmektedir. Fincancı esnafının 1776 yılında ücret ve diğer haklar konusunda imzaladığı bu sözleşme dünyada da ilk toplu sözleşme özelliği taşımaktadır.

Yeniçeri emekli maaşı, II. Selim zamanına kadar Şehremini’nden veya selâtin camilerinin vakıflarından ödenirdi. II. Selim’den itibaren ise, emekli yeniçeri maaşları mevaciplerin ödenme zamanlarında hazineden verilmeye başlandı.

Doğru cevap I,II,IV. Devlet gelirleri bu bağlamda çalışma ilişkileri ile ilişkilendirilen bir kavramlaştırma değildir.

Tümü. Çalışma hayatının paydaşları arasındadır.

Tümü Osmanlı geleneksel sosyal yardım uygulamasıdır.

Geleneksel İslam toplumlarında Sorumluluk en yakınlardan başlar ve tüm topluma yayılır. Kişiyi aşan durumlarda toplum sorumlu olur ve devlet devreye girer. O nedenle kişi, toplum devlet sıralaması doğrudur.

I,III,IV

verilebilir.

I,II,III doğrudur. Zengin bürokrat veya askeri sınıf doğrudan sorumlu tutulamaz ama vakıflar aracılı ile sosyal yardımlaşmanın içinde yer alır. Bunun dışında mesleki yardım kurumları da vardır.

I,II,III doğrudur. Esnaf şeyhi reaya/yöneten grubundandır.

I,II,IV doğrudur. Selatin cami vakıfları 2. Selim dönemine kadar yeniçeri emeklilerinin maaşlarının ödendiği fonlardı. Daha sonra doğrudan hazine tarafından ödenmeye başlandı. Taşradaki yeniçeri emekli maaşları ise, bölgedeki mukataa gelirlerinden karşılanırdı. Bunun için ulufe kayıtlarına not düşülürdü. Enderun ise iç hazine demektir.

Tanım ve ayrıntı konusunda verilen bilgilerin tümü doğrudur.

I,II doğrudur.

Buna göre çalışma şartlarının iyileştirilmesi, sendikalaşma ve toplu sözleşme konularında yasal düzenlemeler talep edilmekteydi. Nitekim 1909-1915 arasında 38 grev dü­zenlenmiştir. Bu grevlerin temel sebebi ücret alacaklarının ödenmesi isteğidir. 1919’a kadar grev yapılmamıştır. 1919-1922 arasında 19 grev düzenlenmiştir19. yüzyıldan başlayarak, kadın işçilerin sayısı artmıştır. Bunun nedenlerinden birisi sürekli yaşanan savaşlar nedeniyle erkeklerin emek arzındaki kayıplardır. Bir diğeri ise, dokumacılıktaki gelişme ve açılan fabrikaların yol açtığı emek talebidir.