OSMANLI İKTİSAT TARİHİ

Osmanlı Devleti'ndeki sosyal güvenlik yardımlaşmaları ve uygulamaları, aile içi yardımlaşmalar, dini nitelikli yardımlar, vakıflar ve meslek kuruluşları olarak dört ayrılabilir. Nafaka, zekat, akile ve kefalet dini nitelikli yardımlar; teavün sandığı ise meslek kuruluşları altında yer alır.

Sosyal dayanışmayı aile ve en yakınlardan başlatan İslam geleneği kişinin ilgili olduğu toplum kesimlerini ondan sorumlu tutar. Bunlardan birincisi akile olgusudur. Uygulamanın ilk zamanlarında ve temelinde kaza, ölüm ve yaralanma gibi zarar görülen bir olayın sonuçlarını telafi etmeye yönelik kan bedeli olgusu bulunmaktadır. Bu bedel önce fiili işleyen kişi tarafından, gücü yetmez ise akilesi tarafından ödenmekteydi. Akileyi oluşturan gruplar meslek kuruluşu, mahalle ve köy halk, akrabalar veya devlet olabilir.

Günümüzde toplu iş sözleşmelerinin çalışanlara sosyal nitelikte destekler sağladığı düşünüldüğünde, Osmanlı Devleti’nde gerçekleştirilen ilk toplu iş sözleşmesi dikkat çekicidir. Bu sözleşmenin Kütahya’da çalışan fincancı esnafı tarafından imzalandığı bilinmektedir. Fincancı esnafının 1776 yılında ücret ve diğer haklar konusunda imzaladığı bu sözleşme dünyada da ilk toplu sözleşme özelliği taşımaktadır.

Askerî zümrenin ikinci grubunu kapıkulları oluştururdu. Kapıkulları bir kısım bürokrasi ile yeniçerilerden meydana gelirdi. Bunların emeklilik yaşı yoktu. Yalnız kapıkullarının iş yapamaz hâle gelenleri emekli olabilirlerdi.

Devlet görevlilerini oluşturan zümrelerden biri tımarlı sipahilerdir. Tımarlı sipahilere, savaş meydanında şehit oluncaya veya ölünceye kadar, dirlik adı verilen ve görevlerine karşılık gelir kaynağı olarak; tımar, zeamet ve has denen toprak parçaları bırakılırdı. Bu topraklar tımarlı sipahilerin ölümünden sonra ailelerine (eş ve çocuklarına) kalırdı. Ölüm, şehadet şeklinde olmuşsa zamlarla genişleyen bütün toprak bırakılır, yoksa sadece kılıç denen toprağın memuriyete başlangıçtaki miktarı bırakılırdı.

Yeniçeri emekli maaşı, II. Selim zamanına kadar Şehremini’nden veya selâtin camilerinin vakıflarından ödenirdi. II. Selim’den itibaren ise, emekli yeniçeri maaşları mevaciplerin ödenme zamanlarında hazineden verilmeye başlandı.

Merkezi hazineden maaş alan şeyhülislam ve kadı gibi ilmiye ve adliye görevlilerinin, ölümlerinden sonra, bakmakla yükümlü oldukları kişilere genellikle vakıflardan yeterli gelir bırakılırdı. Bu görevlilere görevlerinden azledildiklerinde de arpalık denen ayni veya nakdi karşılık verilirdi.

Esnaf sandıkları ve avarız sandıkları klasik dönemde halk zümresine yapılan sosyal yardım ve harcamalar; vakıf sistemi, ücretler, arpalık ve mazuliyet maaşı, orta sandığı, zeamet ve tımar devlet görevlilerine yapılan soysal yardım ve harcamalar arasında yer alır.

Tanzimat’tan sonra işçi hareketleri görülmeye başlamıştır. 1851’de mekanik bir tarağa karşı kadın işçilerce girişilen ve teknolojik işsizlik korkusunun ortaya çıkardığı eylem bunların ilkidir. Beyoğlu telgrafhanesi işçilerinin 1872’deki eylemleri ise ilk grev sayılabilir. Aynı yıl bazı demiryolu işçileri ücret anlaşmazlığı nedeniyle greve gitmişlerdir. İlk önemli grev ise, uzun süredir ücretlerini alamayan Tersane işçilerinin yaptıkları grevdir.

Merkezî hazineden maaş alan şeyhülislâm ve kadı gibi ilmiye ve adliye görevlilerinin, görevlerinden azledildiklerinde önceleri arpalık Tanzimat’tan sonra ise Mazuliyet akçesi olarak geçen aynî veya nakdî karşılık, klasik dönemde devlet görevlilerine yapılan sosyal yardım ve harcamalar arasında yer alır.

Osmanlı Devleti'nde geliri herhangi bir nedenle kesintiye uğrayan bir kişinin kaybının telafi edilmesi öncelikle aile içindeki dayanışmaya bırakılmıştır. Doğru cevap B'dir.

Teavün sandıklarının başlıca gelir kaynakları arasında vasiyetname ya da vakıf yoluyla aktarılan para ve mülkler, bir defaya mahsus olmak üzere yapılan bağışlar ve sandıkta işletilen sermayenin neması yer almaktadır. Doğru cevap C'dir.

Tanımı verilen kurumlara vakıf denmektedir. Özellikle Tanzimat'tan önceki klasik dönemde Osmanlı sosyal ve ekonomik hayatında çok önemli bir yer teşkil etmektedir. Doğru cevap D'dir.

Osmanlı'daki ilk toplu iş sözleşmesinin Kütahya’da çalışan fincancı esnafı tarafından imzalandığı bilinmektedir. Fincancı esnafının 1776 yılında ücret ve diğer haklar konusunda imzaladığı bu sözleşme dünyada da ilk toplu sözleşme özelliği taşımaktadır. Doğru cevap A'dır.

Özellikle kalifiye gücü oluşturan köleler mükatebe ismi verilen sözleşme yoluyla özgürlüklerini kazanıyorlardı. Doğru cevap E'dir.

Osmanlı ekonomisinde sanayi devriminin oluşmamasının sebeplerinden birisi ücretlerin nisbi yüksekliğidir. Böylelikle bir işçi sınıfı da oluşmamıştır. Doğru cevap A'dır.

19. yüzyılda savaşlar artmış ve erkeklerin emek arzı düşmüştür. Böylece kadınların işgücüne katılımı artmıştır. Doğru cevap C'dir.

1867 tarihli Dilaver Paşa Nizamnamesi, temel olarak işçilerin çalışma koşullarında iyileştirmeler önermektedir. İşçilerin denetlenmesi bunlardan birisi değildir. Doğru cevap D'dir.

Türkiye çalışma ilişkileri tarihinde, toplu iş ilişkileri konusunda, dolaysız düzenlemeler yapan ilk kanun olan Tarih-i Eşgal Kanunu II. Meşrutiyet Dönemi'nde uygulanmaya başlamıştır. Doğru cevap B'dir.

Cemiyetler kanunu, cemiyetlerin kurulmasını düzenleyen bir kanundur. Ancak cemiyetlerin kurulmasında deneme süreci gibi bir şey söz konusu değildir. Doğru cevap E'dir.