OSMANLI İKTİSAT TARİHİ

Bir ticarî gelişme dönemi olan 13. yüzyıl başlarındaki Selçuklu döneminden beri Anadolu topraklarında var olan esnaf birlikleri 16. yüzyıldan itibaren tüm büyük kasaba ve şehirlerde etkin hale gelmiştir. Doğru cevap C'dir.

Selçukluların başlattığı esnaf-sanayi devriminin oluşumunu ve gelişimini aşamalandırarak şöyle özetleyebiliriz:

1. Selçuklu Anadolu’sunda 1200 başlarından itibaren başlayan esnaf-sanayi devriminin alt yapısını 1000-1200 yıllarında yaşanan Selçukluların dünya tarım ve ticaret devrimini yeni bir evreye ulaştırmaları gelmektedir. Üretim artışına ve bağlı nüfus artışına neden olan bu önemli yapısal dönüşümle birlikte Anadolu’da gelişen birçok yeni köy, kasaba ve şehirler oluşmuştu. Tarım, ticaret ve şehirlerin organik bağlarla ilişkilendirilmesi ise yine Selçukluların geliştirdiği vakıf işletmelerle sağlandı.

2. Yeni tarım ve ticaret devrimi ile önemli üretim artışları sağlandı. Nüfus artışı ve şehirleşme hızlandı. Yeni ihtiyaçlar sanayi, tarım ve ticaret sektörlerinin üretim ilişkilerinin yeniden organizasyonunu gerektiriyordu. 3. Selçuklular 11. yüzyılda başlattıkları ve iki yüzyıl süren tarım ve ticaret sektörlerini geliştirme evresinden sonra 1200’lerden itibaren, artan nüfus ve şehirleşme ihtiyacını karşılamak için esnaf-sanayi birlikleri kurup bölgesel kümelenme modeli geliştirerek ilişkili esnaf-sanayi birliklerini sanayi siteleri halinde örgütlediler.

4. Dünyada ilk kez bu yeni ortaya çıkan iktisadi sektörü daha önceki ferdi esnaf üretiminden farklı bir terimle “sanayi” olarak tanımladılar. Bu sektörde çalışanları sanayi sınıfı anlamında “ehl-i sanayi” olarak adlandırdılar. Kurdukları esnaf-sanayi birlikleriyle dünyanın ilk örgütlü esnaf-sanayi sektörünü oluşturdular ve geliştirdiler.

5. Öncelikle bölgesel ihtiyacı karşılamak ve ihtiyaç fazlası üretimi çevreye ihraç etmek üzere sanayi bölgeleri kurdular. Bu sanayi bölgelerinin birbirleriyle ilişkisini sağlamak ve sanayi sektörüne gerekli hammaddenin temini için şehirlerdeki her bir sanayi bölgesiyle ilişkili kırsal bölgeler arasında tedarik zincirleri oluşturdular. Makro ekonomi düzeyinde de bölgelerarası üretim ilişkileri ağı ve tedarik zincirleri ağı kurularak ülke ihtiyaçların tümünü karşılamak ve ihtiyaç fazlası üretimi ülke dışına ihraç etmek üzere bir üretim modeli geliştirdiler. Böylece sanayi, tarım ve ticaret sektörlerinin ilişkilerini yeniden düzenleyerek üretimi arttırmayı başardılar. Bu gelişmelerle birlikte “Esnaf-Sanayi Devrimi”ni ilk gerçekleştiren öncü ekonomi oldular.

6. Selçuklular tarım, ticaret ve sanayi alanında gerçekleştirdikleri üretim artışlarını sürekli hale getirip iktisadi kalkınmaya dönüştürerek Müslüman Türkler’in ilk büyük devletini kurdular. Abbasi Devleti’ni koruma altına alarak İslam dünyasının öncü gücü olmayı başardılar. 

Doğru cevap E'dir.

Ahi Evren (1171-1261), nüfus artışı ve şehirleşmeyle artan ihtiyacı karşılayacak üretimi sağlamak için, esnaf-sanayi birliklerine dayalı sanayi öncülüğünde, sanayi, tarım ve ticaret sektörlerinin üretim ilişkilerinin yeniden organizasyonunu öngörmekteydi.

Ahi Evren bu teorisini, fütüvvet felsefesini anlatmak üzere Selçuklu Sultanı’nın daveti üzere 1205’te Anadolu’ya gelerek yaptığı halkı irşad gezilerinde fütüvveti iktisadi ahlak yönünden de ele alarak Ahi-Fütüvvet anlayışını geliştirdi, “Letaif-i Hikmet” adlı eserinde de detayları yazılı halde anlatarak teorisini pekiştirdi. Doğru cevap A'dır.

1220’de Alaattin Keykubat tahta geçmek için Konya’ya giderken ününü duyarak uğradığı Kayseri sanayi sitesinde Ahi Evren’ı dergâhında ziyaret ederek uygulamaya koyduğu sanayi modelini tüm imparatorlukta uygulaması için Konya’ya davet etti. 1221’de dergâhını Konya’ya kuran Ahi Evren, 1237 yılına kadar sürecek iktidar döneminde vakfiyesindeki ifadeyle o zaman var olan 32 çeşit esnaf birliğinden müteşekkil “Ehl-i Sanayi”nin yani tüm esnaf-sanayi meslek birliklerinin “Pîr”i kabul edildi. Doğru cevap B'dir.

Esnafın birbirlerinin üretim ve satış sahalarına taşmaları yasaktı. Böyle bir girişim yani esnafın birbirlerinin çalışma alanlarını ihlal ederek işlerine müdahale etmeleri “bâis-i ihtilal” (bozulma nedeni) olma gerekçesiyle engellenmiştir. Yine ihtiyaç olmadan ayrı dükkân açılamazdı. Doğru cevap A'dır.

Osmanlı Esnaf-Sanayi Teşkilatının gelişme evrelerini üç safhada incelemek mümkündür:

Birinci Safha - Mal ve hizmetleri, üretmek, satınalma ve satma tekellerine dayalı esnaf teşkilâtlanma sisteminin doğuşu

İkinci Safha - Her esnaf grubunun kendilerine ait nizâmı oluşturma çabaları: Tekel haklarına dayalı esnaf teşkilâtlanma sisteminin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması

Üçüncü Safha - Gedikli Esnaf Birlikleri Dönemi: Tekel içeren sınai mülkiyet haklarının geliştirilmesi.

Doğru cevap C'dir.

Esnaf-sanayi teşkilatı gelişiminin üçüncü safhasını tekel içeren mesleki-sınai mülkiyet haklarına dayalı esnaf-sanayi teşkilatlanma sisteminin olgunlaştırılması çabaları ve “gedik”lerin doğuşu safhası oluşturmaktadır. 16. yüzyılın sonlarından itibaren başlayan bu safha üç gelişme aşamasından oluşuyordu. Doğru cevap B'dir.

Kethüda esnaf birliğinin yöneticisi idi. Esnaf birliğinin ustaları tarafından, ustalar arasından seçilmekteydi. Doğru cevap D'dir.

Yiğitbaşı, kethüdanın yardımcısıdır. Kethüdanın teklifi üzere, esnaf birliği ustaları tarafından seçilmekte veya görevden alınmaktaydı. Doğru cevap A'dır.

19. yüzyılın başlarından itibaren devlet çoğu dokuma üretimi yapan ve ‘Fabrika-i hümayunlar’ diye adlandırılan büyük sınâî kuruluşlar oluşturdu. Bunun en önemli amacı özellikle askerî ihtiyaçların yurt içi üretimle karşılanması yoluyla hem askerî giderlerden tasarruf sağlanması hem de paranın yurt dışına kaçmasının önlenmesi idi.