OSMANLI İKTİSAT TARİHİ

1220 Yılında Alaattin Keykubat tahta geçmek için yola çıktığında,  ününü duyarak dergâhında ziyaret ettiği Ahi Evran'ı uygulamaya koyduğu sanayi modelini  uygulaması için Konya'ya davet etmiştir.

Bir ticarî gelişme dönemi olan 13. yüzyıl başlarındaki Selçuklu döneminden beri Anadolu topraklarında var olan esnaf birlikleri 16. yüzyıldan itibaren tüm büyük kasaba ve şehirlerde etkin hâle gelmişlerdir.

Selçuklu Anadolu’sunda 1200 başlarında itibaren başlayan esnaf-sanayi devrimini Selçuklular başlatmıştır.

Ahi Evren 1171 ve 1261 yılları arasında yaşadı. Ahi Evren, nüfus artışı ve şehirleşme ile artan ihtiyacı karşılayacak üretimi sağlamak için, ensaf-sanayi birliklerine dayalı sanayi öncülüğünde, sanayi, tarım ve ticaret sektörlerinin üretim ilişkilerinin yeniden organizasyonunu öngörmekteydi.

Ahi Evrenin esnaf birlikleri öncülüğünde üretimin yeniden organizasyonu teorisini 1205’de yerleştiği Kayseri’de önce deri sektöründe ve sonrada bölgedeki tüm sanayide uygulayarak başlattığı esnaf-sanayi devrimi, 1220’den itibaren Selçuklu devletince tüm ekonomide uygulanmaya başlanarak esnaf-sanayi devrimi yaygınlaştırıldı. Ahi Evren ferdi üretim yapan esnafı alt meslek birlikleri halinde kümelendirerek esnaf-sanayi birliklerine dönüştürdü. İlişkili esnaf-sanayi meslek birliklerini de bir arada kümeleyerek dünyanın ilk sanayi sitelerini kurdu.

Osmanlı devletinin esnaf birliklerini oluşturma politikası, 15. yüzyılın ikinci yarısından 19. yüzyılın ikinci yarısının başlarına kadar devam eden Osmanlı esnaf sisteminin temelini oluşturmuştu. Bu safhada devlet, esnaf birliklerine tanıdığı tekel içeren hakların korunmasını da aktif olarak üstlenmişti.

Her esnaf birliğinde işin niteliğine göre, çıraklıktan kalfalığa yükselme, kalfalıktan da ustalığa yükselme süreleri farklıdır. Debbağlık, kuyumculuk gibi bilgi ve beceri gerektiren mesleklerde ustalığa yükseltmek için çıraklık ve kalfalık aşamasında mesleği öğrenme süresi 15-20 yıldır.

Mesleği öğrenme süresi ortalama 10 yıldı. Yani 10-12 yaşında bir meslekte çırak olarak işe başlayan bir işçi 20-22 yaşında mesleği öğrenmiş birisi olarak ustalık beratını alıp işletme hakkına sahip oluyordu. İşletme açabilme süresi ise, yine mesleğine göre değişmekle beraber rakamla 2-5 arasındaydı. 10-12 yaşında bir mesleği öğrenmek üzere çırak olarak işe giren bir işçi mesleği öğrenerek 24 veya 27 yaşında işletme açarak müteşebbisliğe yükselmekte idi.

Şu şekilde hesaplayabiliriz: 10-12 yaşlarında mesleğe giren bir kişi; ortalama on/on iki yıl mesleği öğrenme süresine iş yeri açabilme süresi olan 2-5 yılı eklenince, çırak olarak işe başlama tarihinden 12-17 yıl sonra işyeri açabildiği hesaplanıyor.

Osmanlıların bazen esnaf nizamı bazen de narh nizamı dedikleri şeyle kastedilen fiyat ve kalite denetim ile standardizasyon sistemidir. Bunun için ihtikâr gibi tekelciliğin önlenerek, aracıların ortadan kaldırılması ve malların üreticiden tüketiciye en kısa yollardan intikal etmesi sağlanmaya çalışılmıştı. Burada da tahsis ilkesi önemli idi. Osmanlı siyaset yazarları, narhın halkın refahı için zaruri olduğunu belirtmişlerdir. Bu husus belgelere de yansımıştır. Narh sistemi klasik dönem Osmanlı tarihinin fiyat politikasının esasını teşkil etmiştir.

Esnaf teşkilâtları III. Selim döneminde yeniden yapılandırıldı. Bu dönem aynı zamanda, esnaf tekellerinin çalışma alanı olan mal ve hizmetleri satın alma, üretme, üretimde belirli üretim tekniklerini uygulama ve satma haklarına dayanarak fiyatları yükseltmekteydiler. Esnaf tekeli dışındakilerin aynı ürünü aynı kalitede ve daha ucuz üretse bile üretimlerini engellemek gibi yollarla artık iktisadi hayata zarar verici yönde dışa kapanarak tekelleşme eğilimine giren esnaf özerkliğine devlet son verdi. Bu dönem devletin artık zarar verici esnaf tekellerini kaldırmak dışa açık, yeni iktisadi düzene uyumlu bir esnaf sistemi oluşturmak esnaf birliklerinin yanında fabrika üretiminin de yer aldığı yeni sanayileşme döneminin de tarihiydi.

1924 yılında esnaf birlikleri resmen tarihe karıştı. 1925 yılında Ticaret ve Sanayi Odaları Kanunu yayınlandı. 8 Mart 1950 tarihinde ise Odalar ve Borsalar Birliği Kanunu yürürlüğe girdi.

18 Kasım 1943 tarihinde Ticaret ve Sanayi Odaları, Esnaf Odaları, Ticaret Borsaları Kanunu yayınladı. 25 Nisan 1949 tarihinde Esnaf Dernekleri ve Esnaf Birlikleri Kanunu çıkarılarak esnaf ve sanatkârların ilk bağımsız örgütlenmeleri sağlandı.