OSMANLI İKTİSAT TARİHİ

İmparatorluğun Asya ve Avrupa’daki arazilerinin büyük bölümünde geçerli olan ve mîrî diye bilinen bu rejimde ziraî topraklar, köylü ailelerine işleyebilecekleri ölçekte küçük birimler halinde tahsis edilirdi. Tapu vergisi karşılığında verilen bu toprak birimi üzerinde köylüye tanınan tasarruf hakkının özel mülkiyetten çok önemli farkları vardı. Bu farkları kısaca özetlersek: Köylü toprağını vakıf, hibe veya devletin izni olmadan başkasına devredemez, mazeretsiz üst üste üç yıl ekmeden bırakırsa elinden alınır ve toprağa ihtiyacı olan başka bir köylüye verilebilirdi. Toprağını bırakıp başka yere giderse, gittiği yerde yeni bir tahrir defterine kaydedilmedikçe 10 yıl içinde geri getirilebilir veya “çift-bozan resmi” adı ile önemli bir vergiyi ödemek zorunda kalırdı. Öldüğü zaman toprağı, mirasçılar arasında paylaştırılmadan bütün halinde herhangi bir miras vergisi de alınmadan, oğluna intikal ederdi.

Ziraatta “Reaya Çiftliği” denen ve Halil İnalcık’ın “Çift-hane Sistemi” olarak tanımladığı bir çift öküzle sürülüp ekilen küçük aile işletmelerine dayanan sistemin 17. yüzyıldan itibaren karşımıza çıkan büyük çiftliklerin oluşması ile yavaş yavaş değişme eğilimine girdiği kabul edilir. Ancak bu yeni çiftliklerin çoğu, yerleşme alanları dışında kalan boş arazilerde kolayca gelişme imkânı bulmakla birlikte, küçük aile işletmelerinin yerleşmiş olduğu köylerde bu gelişme daha zor ve daha yavaş oluşabilmiştir.

Kullanılan toprakların yüzde 90’a yakın bir bölümünde kuru tarım yapılır ve tahıl ekilirdi. Tahıl üretiminde, yüzyıllardır geçerli olan ve esas olarak hane emeğiyle bir çift öküzün çektiği karasabana dayanan üretim teknolojisi kullanılıyordu. Buğday ve arpa Anadolu ziraatının en önemli ürünleriydi. İmparatorlukta, Trakya ovaları, Tuna havzası, Dobruca’dan Don nehrine kadar uzanan düzlükler, Volos’tan itibaren Makedonya ve Teselya ovaları, Batı Anadolu ve Mısır önemli buğday üretiminin yapıldığı bölgelerdi.

Ordunun et ihtiyacı, İstanbul, Bursa ve Edirne gibi büyük şehirlerin büyük et tüketim merkezleri oluşu, dericilik ve dokuma sanayilerinin çok gelişmesi hayvancılığı kârlı kılan ve dolayısıyla teşvik eden temel sebepti.

Osmanlı sanayi sistemi, deri işlemeciliği, ipekli ve yünlü dokumacılık gibi hayvancılıkla, pamuklu dokumacılık gibi tarımla yakın ilişki halindeydi. Gemi inşa sanayi ise devletin bizzat organize edip elinde tuttuğu “büyük sanayi” örneğidir.

16. yüzyıl sonlarındaki uzun savaşlar ve Celali isyanları tarım gibi sanayi kesimini de olumsuz yönde etkilemiştir. Mesela birçok sermaye sahibinin ve kalifiye işgücünün İran savaşlarında ölmesi Bursa’da bazı atölyelerdeki tezgâh sayısının çok azalmasına, bazı atölyelerin ise tamamen ortadan kalkmasına yol açmıştı.

Halıcılığın Orta Asya dönemlerinden beri önemli olduğunu, Selçuklular zamanında ihracata dönük halı üretimi yapıldığını biliyoruz. 1271-1272 yıllarında Çin’e giden Marco Polo, Konya ve Karaman’da dünyanın en güzel ve en iyi cins halılarının yapıldığını söyler. Geometrik motiflerin hâkim olduğu Selçuklu halıcılık geleneği 17. yüzyılda dahi Bergama halıcılığı şeklinde devam etmiştir. Bu dönemde Uşak, Gördes, Kula, Milas, Ladik halıcılığı meşhurdur. Buralarda dokunan halılar Avrupa’da yüksek talep görmekteydi. Halı ve kilim dokumacılığı, temel yapısı gereği, lonca teşkilatı dışında aile içinde yapılan bir üretimdi.

Osmanlı ekonomisinde 17. yüzyılın sonlarında yeni para politikasının bir uzantısı olarak Rumeli ve özellikle Anadolu’da kapanmış maden ocakları yeniden işletmeye açılmış veya yeni maden ocakları kurulmaya başlanmıştır. Ülkedeki başlıca altın maden ocakları; Bozkır, Ergani, Gümüşhane, Espiye olarak yer almaktaydı.

Osmanlı ülkesinden maden ihracının yasak olduğunu biliyoruz. Oysa Balkanlar, Anadolu ve Mezopotamya’nın zengin maden yatakları Avrupa sanayii için hammadde ve sonraları enerji kaynaklarıydı. Bu yüzden özellikle Kırım savaşından sonra yabancı sermaye, madenciliğe el attı ve imtiyazlar elde etti. Madenlerle ilgili ilk nizamname 1861 tarihlidir.

Ademi merkeziyetçi bir yapıya sahip Osmanlı İmparatorluğu toprak, emek ve kapital üzerinde kontrol sağlamakla iktisadi yaşamı kendi tekelinde tutmaya böylece Batı Avrupa’da görüldüğü gibi siyasi iktidar dışında bir güç odağı haline gelen burjuvazi gibi güç dengesini aleyhine geliştirebilecek değişimlerin oluşmasını engellemeye çalışmıştır. Doğru cevap C’dir.

Verilen metinde üretimin kar elde etme amacı ile pazar için yapılmadığı, üreticinin kendi ihtiyaçları doğrultusunda gerçekleştirildiği belirtilir. İhtiyaç temelli gerçekleştiren üretim modellerinde ihtiyaç fazlası ürünün elde edilmesi oldukça zordur. Bu durum ürünlerin başka ülkelere satılması zorlaştırır. Doğru cevap D seçeneğidir.

Fiskalizm, hazineye ait gelirleri mümkün olduğu kadar yüksek düzeye çıkarmaya çalışırken ulaşılan düzeyin altına inmesini engellemeye amaçlar. Doğru cevap A seçeneğidir.

Osmanlının klasik dönemde benimsediği provizyonist yaklaşımlar sonucu önemli olan unsur ihtiyaç mallarının bulunmasını sağlamaktır. Bu durumda yapılacak ithalat ülke içindeki mal miktarını arttıracağı için ithalatı azaltmak gibi bir ekonomi politikası uzun bir süre izlenmemiştir. Doğru cevap E seçeneğidir.

Belirtilen unsur ile üretim sürecinin sekteye uğramaması amaçlanmıştır. Köylünün göç yolu ile toprağı terk etmesi tarımsal üretim için gerekli emeğin azalmasına yol açacağından engellenmeye çalışılmış. Ekilmeyen toprağın üreticinin elinden alınması ve toprağın bölünmesinin engellenmesi üretimin sürekliliğine yönelik bir adım olmuştur. Doğru cevap B seçeneğidir.

Osmanlı’nın ekonomisi tarım ve hayvancığa dayalı olduğu için bu alanların uzantısı olan dokumacılık, dericilik gibi sektörlerde göreceli bir ekonomik üstünlüğü bulunmaktadır. Ancak Batı Avrupa’da başlayan makineleşme olgusu ile birlikte Osmanlı ekonomisi avantaj sahibi olduğu alanlarda da payını yitirmeye başlamıştır. Bu sebeple doğru cevap A seçeneğidir.

19. yüzyılın başlarından itibaren devlet, Fabrika-i Hümayunlar diye adlandırılan büyük sanayi kuruluşları oluşturmuştur. Bu fabrikaların temel amacı, özellikle askeri ihtiyaçların yurt içi üretimle karşılanması yoluyla askeri giderlerden tasarruf sağlarken paranın yurt dışına kaçmasının önlemektedir. Bu sebeple doğru yanıt E seçeneğidir.

Yeni kurulan fabrikaların başında 1805 yılında üretime başlayan kâğıt ve çuka fabrikası gelir. Bu fabrikalardan sonra 1836’da İslimye’de bir çuka, 1843’te İzmir’de bir kâğıt fabrikası kurulmuştur. Doğru cevap A seçeneğidir.

Osmanlı ekonomisi provizyonist bir ekonomi anlayışı uyguladığı için üretim ihtiyaçlar temelinde gerçekleştirilmiştir. Bu sebeple diğer ülkelere yapılan mal satışı ülke içinde üretilen ürün miktarı belli olduğu için ihraç edilen malların ülke içinde bulunmasının zorlaşmasına sebep olmuştur. Bu durum talep enflasyonu yaratıp hammadde fiyatlarında artış yaşanmasına neden olmuştur. Doğru cevap A seçeneğidir.

Bu dönemde sanayi devrimini başlatan Batı Avrupa ülkeleri diğer ülkelerden hammadde satın alıp, bunları işleyip daha katma değerli hale getirip diğer ülkelere satmışlardır. Dışarıdan alınan mala kıyasla satılan malın daha katma değerli olması bugünde gelişmiş ülkeler ile gelişmekte olan ülkeler arasındaki ticaretin temelinde yer alan unsurdur. Bu bağlamda soru değerlendirildiğinde Osmanlı’nın ihraç mallarını hammaddeler oluştururken satın aldıklarını ise işlenmiş bitmiş malların oluşturması beklenir. Ancak A seçeneğinde yer alan durum bu sürecin tersi bir seyri göstermektedir.

Provizyonizm (iaşecilik) ilkesi, iktisadî faaliyetin amacının, ülke içinde mal ve hizmet arzının mümkün olduğu kadar bol, kaliteli ve ucuz olmasını sağlamasıdır.