OSMANLI İKTİSAT TARİHİ

Alparslan ve Melikşâh’ın büyük veziri Nizamülmülk (1018-1092), Melikşâh zamanında ikta sisteminin yeniden düzenleyicisi olarak ortaya çıkmaktadır. Abbasîlerin son zamanlarında ikta sistemi bozulmuş olup askerlerin maaşları aynî olarak ödenmekteydi. Nizamülmülk, hem çökmekte olan Abbasîler sahasında hem de Bizans feodalitesinin tesiri altındaki sahalarda toprakların harap olduğunu ve vergi toplanmadığını görmüştü. Bunun üzerine toprakları rütbeye göre ikta etmeye başladı. Kuvvetli bir merkezî otoritenin çevrelediği bu küçük muhtar bölgelerdeki topraklar daha itinalı ve akılcı işlenebileceğinden toprakların devletin kullanımında olmasından daha mamur hale geleceklerdi. Nitekim bu sayede ülkede imar ve üretim gerçekten artmıştı.

Anadolu Selçuklu Devleti Türkiye’de küçük ikta sistemini yerleştirmişti. Bu sistem Osmanlı tımar düzeninin esasını teşkil ederek, 19. yüzyıla kadar hayatiyetini sürdürmüştür. iktaları yöneten ve sipahi denen askerler kumandanından erine kadar vergisi kendilerine bağlanan köylerde otururlar ve devletin çağrısı halinde gösterilen hizmeti görürlerdi. Birtakım vergilerin tahsilini de bizzat devlet üzerine almıştı. Bu durum Osmanlı devrinde serbest olan ve olmayan tımarlar şeklinde devam edecektir. ilhanlı, Suriye Atabeyliği ve Hârezmşâh iktalarında da devletin vergilerden pay aldığını görüyoruz.

Tımar, “geçimlerini sağlamak veya hizmetlerine ait masraşarı karşılamak üzere bir kısım asker ve memurlara belirli bölgelerden kendi nam ve hesaplarına tahsil yetkisi ile birlikte tahsis edilmiş, çoğunluğu toprak olan vergi kaynaklarına” verilmiş isimdir.

Tımar mahiyet itibariyle beş bölümdür:

Anadolu Selçuklu Devleti’nin son zamanlarında ikta sisteminde bozulma görülmüş ve tımar topraklarından bir kısmı özel mülk ve vakıf haline dönüşmüştü. Özellikle II. Mehmed (1451-1481), Anadolu ve Trakya’da bir çok mülk ve vakıf toprağını tekrar aslî durumlarına çevirmişti. II. Bayezid (1481-1512)’in bu uygulamada bazı düzeltmeler yaptığı bilinmektedir

Harâc, ıslâm vergileme düzeninde silahlı mücadele ile fethedilen topraklardan % 50 ye kadar alınabileceği kaydedilen vergiydi. Harâc-ı muvazzaf ve harâc-ı mukâseme olarak ikiye ayrılmıştı. Harâc-ı muvazzaf, toprak üzerine maktu olarak konan vergiydi

Ziraî vergiler

Bunlar umumiyetle öşür adı altında toplanırlar ve % 10 civarında bir orana sahip idiler. Aslında müslümanlardan alınan ve mülk topraklarının mahsullerinin zekâtını ifade eden öşür onda bir demektir. Yine Osmanlı uygulamasında harâc-ı mukâseme vergisinin ve toprak kirasının alt dilimi olarak görülmüştür. Öşür, toprak mahsullerinden vezir, kumandan vs. lere ayrılan pay olan sâlâriye ile birlikte tahsil edilirdi. Bu vergilerin aynen tahsili mecburiyeti vardı. Dirlik sahiplerinin reayadan nakdî karşılık istemeleri ço¤unlukla yasaktı.

Yerleşik veya konar-göçer reaya, kullandıkları topraklara karşılık toprak sahibine bazı vergi ve tazminat öderlerdi. Başlıcaları şunlardır:

Para vakıflarının ilk bilineni II. Mehmed (1451-1481) tarafından kurulmuştur. Fatih, geliri yeniçeri ocaklarına verilen etlerin subvansiyonunda kullanılmak üzere 24 000 altın vakfetmiştir. istanbul’da Fatih’ten beri, 1456-1551 arasında kurulmuş 1161 para vakfı vardı. Yine istanbul’un et ihtiyacı için Kanûnî Süleyman (1520- 1566) kendinden önce bu iş için tesis edilen vakışarı bir araya getirerek 698 bin akçelik bir vakıf yapmıştı. Bunun gelirleri istanbul kasaplarına sermaye olarak veriliyordu. Para vakışarı o kadar gelişmiş idi ki bunları vakıf bankalar olarak adlandırmak mümkündür.

Büyük iktalarda ikta sahipleri çok defa bunu hayatları boyunca bile ellerinde tutamıyorlardı. Çünkü devlet, feodal kuvvetlerin belirmesini şiddetle önleme temayülündeydi. Ayrıca, saltanat kavgalarına karışan ikta sahipleri tuttukları tarafın yenilgisi ile iktalarından oluyorlardı. Buna ek olarak, ikta hizmet ile uyumlu olduğundan, büyük ikta sahiplerinin ve özellikle merkezdeki yüksek devlet adamlarının çocukları babaları kadar ehliyetli ve liyakatlı olamadıklarından babalarının iktalarının nezaretine varis olamıyorlardı. Son olarak, iktaını iyi idare edemeyen, zulme ve haksızlığa yeltenen yahut güveni kaybeden küçük ikta sahipleri de iktalarını kaybediyorlardı.

Bazı askerler özel mülkleri olmamasına rağmen nezaret ettikleri toprakları vakfetmek gibi kanuni olmayan bir yola sapıyorlardı. Bu tür bir vakıf işlemi meşru olmadığı gibi ikta sisteminin de zayışamasına yol açıyor, bu sistemin beslediği askerî teşkilat da dayanağını kaybetmiş oluyordu. Bu yüzden Kösedağ muharebesi (1243) sıralarında Türk ordusunun önemli bir kısmı ücretli askerlerden ibaretti. Dolayısıyla bu sebep değil sonuç olarak karşımıza çıkıyor.

Fıkıh ve siyaset kitaplarında topraklar öşrî, harâcî ve mîrî (emîrî) olarak üçe ayrılmıştır. Bu nazarî ayrıma göre, öşrî topraklar müslümanların özel mülkiyetleri altındaki topraklardır. Bunların sahipleri elde ettikleri ürünlerinden zekatın bir çeşidi olarak öşür (1/10) vergisi öderler. Harâcî toprakların sahipleri ise gayrimüslimlerdir. Bunlar 1/10-1/2 arasında harâc vergisi öderler. Mîrî topraklar ise silah ile fethedilip devlet mülkiyeti altına alınan topraklardır. İşte ikta ve tımar sistemi bu tür topraklara uygulanmıştır. Bununla birlikte gerekli görülen hallerde ve belirli şartlarda öşrî ve harâcî topraklar da bu sistem içerisine alınabilir.

Öşrî topraklar, Arabistan yarımadası, sakinleri isteyerek müslüman olan yerler ve silahlı mücadele ile fethedilip gaziler arasında paylaştırılan topraklardır. Harâcî topraklar barış yoluyla ele geçen ve sahiplerinin elinde bırakılan Irak gibi topraklardır. Mîrî topraklardan ise nazarî olarak, öşür veya harâc değil, kira alınır. Yani bu toprakları işleyenler kiracı hükmündedir.

Tapu sayımları ile her köyün geliri, nüfusu, otlakları, ormanlar kısaca mâlî yapı tesbit edilirdi. Böylece haslı eyaletler oluşturulur, bunlar da sancaklara ayrılır, sancaklar da tımar, vakıf ve ocaklık olarak hak sahiplerine tahsis edilirdi.

Tımar, Osmanlı uygulamasında üç kısma ayrılmıştır: Senelik hâsılatı 20.000 akçeye kadar olan topraklar -dar anlamıyla- tımar ünvanını korurlarken, 20.000-100.000 akçe gelirli bölgelere zeamet, 100.000’den fazla gelirli bölgelere de has denmiştir. Haslar genellikle beylerbeyi ve sancakbeylerine verilen dirliklerdi.

1.Eşkinci tımarı (mülk tımar): Sistemde en büyük yeri teşkil eden sipahi tımarıdır. Sipahilerin sefer zamanlarında, tımarlarının verimine göre, cebelü (zırhlı asker) götürmek mecburiyetleri vardır. Sefere gelemedikleri yıla ait vergi hâsılatı devlete kalırdı. Sipahi ölünce, dirliğinin kılıç kısmı berat ile çocuklarına bırakılırdı. 2. Mustahfız tımarı: Kale muhafızlarına verilen tımardır. 3. Hizmet tımarı: Bazı sınır boylarında bulunan camilerin imam ve hatipliğine, bazı saray hizmetlerine mahsustur. Bazan da padişahlar sipahi emektarlarına mutasarrıf oldukları tımarları temlik etmişler, bunlar da varislerine intikal etmiştir. 4. Mensuhat tımarı: Müsellem ve yürük askerleri gibi lağvedilen sınışardan boş kalan tımarlardır. Bunlar deniz kuvvetlerinin önem kazanmasından sonra leventlere tahsis edilmiştir. 5. Sepet tımarı: Hâsılatı azalan ve kimseye verilmeyip beratları güya sepette kalan tımarlardır.

1. Eşkinci tımarı (mülk tımar): Sistemde en büyük yeri teşkil eden sipahi tımarıdır. Sipahilerin sefer zamanlarında, tımarlarının verimine göre, cebelü (zırhlı asker) götürmek mecburiyetleri vardır. Sefere gelemedikleri yıla ait vergi hâsılatı devlete kalırdı. Sipahi ölünce, dirliğinin kılıç kısmı berat ile çocuklarına bırakılırdı. 2. Mustahfız tımarı: Kale muhafızlarına verilen tımardır. 3. Hizmet tımarı: Bazı sınır boylarında bulunan camilerin imam ve hatipliğine, bazı saray hizmetlerine mahsustur. Bazan da padişahlar sipahi emektarlarına mutasarrıf oldukları tımarları temlik etmişler, bunlar da varislerine intikal etmiştir. 4. Mensuhat tımarı: Müsellem ve yürük askerleri gibi lağvedilen sınışardan boş kalan tımarlardır. Bunlar deniz kuvvetlerinin önem kazanmasından sonra leventlere tahsis edilmiştir. 5. Sepet tımarı: Hâsılatı azalan ve kimseye verilmeyip beratları güya sepette kalan tımarlardır.

Rütbesi ne olursa olsun sipahinin merkeze bağlı bir devlet memuru oluşu onun feodalitedeki senyörle en belirgin farkıdır. Yine Osmanlı ekonomisi feodalite ile kıyaslanamayacak derecede açık bir ekonomi idi. Hatta bu açık ekonomi politikası daha ilk İslâmi devirlerden beri devlet tarafından uygulanıyordu. Köylerin yanında varolan gelişmiş kentler de bunun bir göstergesidir. Nihayet senyörlerin yargı hakkı bulunmasına mukabil tımar erinin böyle bir hakkı olmaması bir yana o da özerk bir kurum olan yargı önünde denetlediğ köylülerle eşitti. Geniş ziraî topraklarda ferdî mülkiyet tanındığı takdirde, İslâm miras hükümleri gereğince bu topraklar miras yoluyla parçalanmaktan kurtulamıyorlardı. Bu şekilde küçülen ve optimum ziraî işletme hüviyetinden çıkan topraklara devletin, maslahat yani kamu yararı gereği, müdahale etmesi de zorunlu oluyordu. Sistem içerisinde bir görevliye düşen tımar, zeamet veya haslar çeşitli sancaklara veya köylere dağıtılıp karıştığından bir tek görevlinin bir bölgede nüfuz sahibi olması önlenmişti. Bu olgu ile birlikte merkezi ve cemaatçi devlet telakkisi de toprak asilleri sınıfının oluşmamasının en önemli sebebidir. Bazan devletin topraklara müdahalesine imkân bırakmamak için evlatlık vakıflar kurulduğu görülmektedir. Fakat buradan hareketle bu tür işletmelerde feodal bir vasfın bulunduğunu söylemek mümkün değildir. Zaten bunların birçoğunda vakıf olma durumu çok kere gelecekte gerçekleşmekteydi.

Sistem içerisinde sipahilerin merkezî otoritenin aleyhine olarak toprak ve mevki kazanmamaları ve ayrı bir toprak aristokrasisi oluşturmamaları için bütün tedbirler alınmıştır. Sipahinin geçimini sağlayacak genişlikte olan tımar toprağı ancak terfi ile büyüyebilir. Fakat alabildiğine genişlemesi mümkün değildir. Üstelik bu terfilerle elde edilen ‘terakkî’lerin babadan oğula geçmesi imkânsızdır. Tımar sahibinin oğlu, babası öldükten sonra, bu tımarın işletilmesinde sadece öncelikli hakka sahiptir. Tımar erlerinin bizzat kendilerinin işlettikleri toprak, çoğunlukla bir çift öküzle işlenebilecek büyüklükte bir ‘çift’ yeridir. Bu ‘hassa çiftlik’ vazifeye bağlı bir toprak halinde dirlikte bulunur ve sipahilerle ailelerinin toprakla meşguliyetlerini sağlar. Bu çiftlik büyütülemez, vakıf ve hibe edilemezdi. Köylülerin buralarda angarya ile çalıştırılmaları yasaktı.

Padişah değişikliklerinde berat yenilenmesi zorunluğunun bir sebebi de sipahilerin merkeze bağlı devlet memuru olduklarını hatırlatmadır. Yine sipahilere zam vasfındaki toprak ilaveleri başka bölgelerden yapılmış, toprakların büyümesine izin verilmemiştir. Çok kere de terfiler ile aldıkları terakkî dolayısıyla aynı yerde kalamıyorlar, daha yüksek geliri olan yerlere tayin ediliyorlardı. Sayımlarda da sıkı teftişler söz konusu idi. Nihayet bir kısım beyler ellerinden mülk köyler alınarak Anadolu’dan Rumeliye sürülmüşlerdi. Böylece sipahilerin mahallî bir soylular zümresi oluşturmaları engelleniyordu.

Hazineyi hassa merkez maliyesinin temel kurumudur. Sayımlar tımar/dirlik sisteminin bir sonucu olarak uygulanır. Askeri tahsisatlar kadar nüfus, üretim ve vergilendirme hakkında da bilgi verir. Vergi devletin kamu hizmeti karşılığı olduğu kadar devlet görevlilerine tahsis edilen bir gelirdir. Dolaysıyla verilen tüm olgular kamu maliyesinin ilgi alanı içindedir.