OSMANLI İKTİSAT TARİHİ

İkta sistemi, genel olarak özel mülkiyete dayanmadığından feodal rejime benzememekle birlikte, Mısır'daki uygulaması feodaliteyi çağrıştıran bir yapılanmaya sahiptir. Doğru cevap C'dir.

1490-1573 tarihleri arasında yaşamış olan ünlü şeyhülislam Ebussuud Efendi'nin fetvalarıyla birlikte bütün topraklar miri, yani devlet mülkü olarak kabul edilmiştir. Doğru cevap A'dır.

Tımar sahipleri, tımarları üzerinde ömür boyu değil, genellikle kısa dönemli tasarrufa sahiplerdi. Ömür boyu olması ve kuşaktan kuşağa aktarılmaları durumunda bunların toprağa bağlı bir aristokrasi meydana getirme riskleri bulunuyordu. Doğru cevap D'dir.

Osmanlılar bir yeri fethettiklerinde o yerin vergilerinin nasıl toplanacağına ilişkin bir metin düzenlenirdi. Bu metinlere kanunname ismi verilirdi. Doğru cevap D'dir.

Resm-i arus, evlenen kız veya kadınlar için erkeklerinden alınan maktu resmidir. Yani resm-i arus, zırai bir vergi değildi. Doğru cevap E'dir.

Osmanlı teşkilat geleneğinde eyaletler haslı ve salyâneli olarak ikiye ayrılmaktaydı. Haslı eyaletler tımar sistemi içerisindedir. Bunların beylerbeylerine ve sancakbeylerine tıpkı merkez teşkilatındaki vezirlere ve bazı hanım sultanlara verildiği gibi has büyüklüğünde dirlikler verilirdi. Bunlar haslarını mültezim veya eminler eliyle yönetir, gelirlerini onlar eliyle tahsil ederlerdi. Eyalet gelir ve giderlerinin, ilke olarak, kendi bünyeleri içerisinde yönetilmeleri söz konusuydu. Dolayısıyla mâlî açıdan özerk idiler.

Fıkıh ve siyaset kitaplarında topraklar öşrî, harâcî ve mîrî (emîrî) olarak üçe ayrılmıştır. Bu nazarî ayrıma göre, öşrî topraklar Müslümanların özel mülkiyetleri altındaki topraklardır. Bunların sahipleri elde ettikleri ürünlerinden zekâtın bir çeşidi olarak öşür (1/10) vergisi öderler. Harâcî toprakların sahipleri ise gayrimüslimlerdir. Bunlar 1/10-1/2 arasında harâc vergisi öderler. Mîrî topraklar ise silah ile fethedilip devlet mülkiyeti altına alınan topraklardır. İşte ikta ve tımar sistemi bu tür topraklara uygulanmıştır. Bununla birlikte gerekli görülen hallerde ve belirli şartlarda öşrî ve harâcî topraklar da bu sistem içerisine alınabilir.

Tımarlar genellikle, sipahi denen eyalet askerlerine tahsis edilirdi. Sipahi tımarının bu hizmeti yapanlara verilen çekirdek kısmına ‘kılıç’ denirdi. Bu toprak parçası zamanla, sipahinin gösterdiği yararlılıklara paralel olarak, ‘terakkî’ alarak büyüyebilirdi. Bu, sipahinin maaşına yapılan zam demekti. Tımar mahiyet itibariyle beş bölümdür. Bunlardan Mensuhat tımarı. Müsellem ve yürük askerleri gibi lağvedilen sınıflardan boş kalan tımarlardır. Bunlar deniz kuvvetlerinin önem kazanmasından sonra leventlere tahsis edilmiştir.

Devlet, tımar sistemi sayesinde her an elinin altında büyük bir kuvvet bulundurabilmiştir. Boşalma halinde her tımara en azından on istekli çıkardı. Tımar sahipleri üst bir sosyal sınıf oluşturmamakla birlikte, ziraî denetimi ve köylülerden oluşan askerlerin eğitimini sağlayacak iktidar ve nüfuza sahip idiler. Sipahiler üretimin, dolayısıyla gelirden kendilerine düşen payın yükselmesi için gereğinde köylüye tohumluk veya yemeklik zahire ya da nakit yardımında bulunarak ekilmemiş toprak kalmamasına dikkat ederlerdi. Yine tımarlıların iyi cins hayvan yetiştirmeyi bir görev olarak kabul ettikleri biliniyor. Sipahi çocukları da çevre şartlarından dolayı askerliğe yatkın idiler.

Resm-i zemin ve resm-i dönüm. Yerleşik veya konar-göçer reayanın çiftlik statüsünün dışındaki topraklar için ödedikleri vergilerdi. Bunlar dönümüne ve verimine göre senelik ve maktu olarak sahib-i arza ödenirdi.

Tanzimat döneminde ülkede toprak satın almak isteyen yabancılar liberal bir toprak sistemini arzuluyorlardı. Özellikle 1856 Islahat Fermanı, yabancıların toprak satın alabileceğini öngören vaatlerde bulunmuştu. Tımar sisteminin toprak kullanımına koyduğu sınırlamalar bu istekleri engelliyordu. Tanzimat zaten etkisizleşmekte olan tımar sistemini ortadan kaldırmıştı. 1841 ve 1847’de çıkarılan iki nizamname ile birlikte kişilerin ellerindeki topraklara tapu veriliyordu. Yine 1849 ve 1858 tarihli kanun ve nizamnameler ile mîrî arazinin borç mukabili el değiştirmesi kabul ediliyordu. Nihayet bu gelişmelerden sonra 1858 Arazi Kanunnamesiyle ziraî topraklarda özel mülkiyet hukukî meşruiyet kazanmış ve tımar sistemi hukuken de bertaraf edilmişti.

Taşınmaz mal vakıflarının en önemli kısmını oluşturan toprak vakıfları iki kısımda ele alınabilir. Birincisi, özel mülkiyet altındayken vakfedilen topraklardır. Bunlar özellikle tımar sisteminin bozulmasından sonra çoğalmıştır. İkincisi, devletin mülkiyetini elinde tutarak vakfettiği topraklardır. Bu ikincilere irsadî vakıf denir ve bunların gelirlerinden hazineden alacaklı olanlar faydalanırlar.

Taşınır servetin, yani özellikle nakit paraların vakfı tartışmalıdır. Genellikle bu tür servetin vakfı kabul edilmemekle birlikte taşınmaz servetin uzantısı olan nakit paraların vakfedilmesi onaylanmıştır. Nihayet böyle bir durum olsun olmasın, özellikle İmam Züfer’in içtihadıyla, para vakıfları örf haline geldiğinden caiz görülmüştür. Osmanlılar bu görüşü uygulamışlardır ve para vakıflarını önemli kredi ve finansman kurumları olarak yaşatmışlardır. Para vakıflarının ilk bilineni II. Mehmed (1451-1481) tarafından kurulmuştur.

19. yüzyılın başarısız savaşları sonucunda ortaya çıkan göçmen kitlelerine yönelik dayanışma örneği olarak yeni kurulan para vakıflarının oranının taşınmaz mal vakıflarını aştığı görülmektedir. Hem para vakıflarındaki artışlar hem de arsa ve arazi vakıflarının zenginliği İkinci Meşrutiyet döneminde bir “Evkâf Bankası” kurulması teşebbüsüne yol açmışsa da Birinci Dünya Savaşı bankanın faaliyete geçmesini engellemiştir.

1713’lerde İstanbul, Edirne ve Bursa gibi şehirlerdeki birçok vakfın Evkâf Muhasebesi adıyla bağımsız bir kalem oluşturduğu kaynaklarımızda zikredilmektedir. Haremeyn evkâfı ve mukataaları 1757-58 yılına gelene dek Darüssaâde ağalarının nezaretinde idi. Bu yılda Haremeyn evkâfı ve mukataaları yeni bir düzenlemeye tâbi tutularak idaresi Darüssaâde ağalarının elinden alınmıştır. Mukataaları müzayede, satış ve iltizâm yetkisi defterdarlara verilmiştir.

İslâm devletlerinde kamu maliyesinin üç yönü vardır.

Vergiye esas olan toprak birimine çift-i avâmil (bir çift hayvanla sürülebilen
toprak parçası) deniyordu.

Çift başına yıllık vergi 1 dinardı.

Sipahilerden oluşan eyaletler ordusu  I. Alaeddîn Keykûbâd (1220-1237) zamanında  100 bin kişiye ulaşmıştı.

Kösedağ muharebesi (1243) sıralarında Türk ordusunun önemli bir kısmı ücretli askerlerden ibaretti.