OSMANLI İKTİSAT TARİHİ

Selçuklular’da mâlî işlere Divan-ı İstîfâ bakmakta ve bu divanın başkanına müstevfî denmekteydi. Hazine ise mutlaka para konmaya mahsus yer demek olmadığından kıymetli eşya ve evrâkın korunduğu yer anlamını da taşımaktadır. Para hazinesi olduğu gibi hilat, silah, mücevherat hazinesi, evrâk hazinesi (arşiv) Selçuklu Devlet teflkilatında önemli idiler. Devlet gelirlerinin toplandığı hazineye ise Hazâne-i Âmire denirdi.

Perakende ticareti denetleyen ve vergileri toplayanlar hükümet tarafından maaşşlı olarak veya iltizâm usûlüyle tayin olunan şahne adı verilen kişilerdi. Bazen büyük bir şehrin vergilerinin bile tek bir şahneye iltizâma verildiği oluyordu. Bu kişiler bazen vali yetkisine de sahip idiler.

1838 yılında Defterdarlık kaldırılarak Maliye Nezâreti kuruldu. Bu, Tanzimat ile
mâlî teflkilatın merkezîleştirilmesi yolunda atılan ilk adımdır. Gelir ve giderlerin
doğrudan merkezî hazine kanalıyla yürütülmesi kurallaştırılmıştır.

Asl›nda devlet, sayım (tahrir) gelene¤inin olduğu ülkelerde yayılmıştı. Roma, Sasanî, Bizans, Emevî, Abbasî, Selçuklu ve Memlûk Devletleri nüfus ve vergi sayımları yapıyorlar, böylelikle ülkelerinin maddî imkânlarını tesbit ediyorlardı. Hitit Devleti bu devletlerden birisi değildir.

İlk safhada şehirler, mahalleler itibariyle sayılır. Tarımla uğraşmayan şehir nüfusu vasıtasız vergi ödemez, sadece avârız ve (müslüman olmayanlar) cizye öderlerdi. Sayım defterleri bu tür vergiler için de dayanak olmakla birlikte bunların miktarını vermezdi. Şehirli nüfus hazine hassı kavramına dâhil olan mukâtaa sistemi dolayısıyla vasıtalı vergiler ödemekte idiler.

Muhasebe-i evvel kalemi gelir ve giderleri denetlemek görevini yüklenen ve bütçelerde yer alan maliye kalemlerinin de yöneticisi durumundadır. Dolayısıyla Başmuhasebeci olan memurun üstün vasıflara sahip olması gerekiyordu. O kadar ki defterdarlar genellikle Başmuhasebeciler arasından çıkmıştır. Bu kalem 1691 cizye reformundan önce gelirlerin en büyük kısmını denetlemekteydi.

Yeniçeri kalemi, Süvari mukabelesi, Küçük Ruznamçe ve Teşrifat kalemi Osmanlı Devletinin gider kalemlerinden bazılarıdır. Ancak Ziyade-i cizye bir gelir kalemidir.

Dış hazine, maliye dairelerinden Ruznamçe kalemi tarafından kayıtları tutulan, yönetim sorumluluğu sadrazamın ve defterdarın üzerinde olan devlet hazinesidir. Bu hazinenin gelir ve giderleri bütçelere yansımaktadır. Dış hazinenin bütün gelir ve gider işlemlerinin yapıldığı büro Ruznamçe kalemidir.

Bütçelerde yer alan gelir kaynakları çoğunlukla mukâtaa, cizye ve avârız gelirleridir. Mukâtaalar doğrudan devlet işletmeleri, devlete ait bir gelir payının tahsili işi, inhisar (satış tekeli, monopol) haline getirilen herhangi bir kuruluşun işletme hakkı veya üretilen malı satın alma tekeli (monopson) oluşturma gibi özellikler taşıyabilirler. Mukâtaaları günümüz yaklaşımıyla (genellikle özel teflebbüs tarafından işletilen) Kamu iktisadî teşebbüsleri olarak görmek mümkündür. Kara ve deniz gümrükleri, darphaneler, madenler ve şaphâneler buna örnek olarak verilebilir.

Tanzimat’tan Meşrutiyet’e kadar birlik ilkesine bağlı kalınarak devlet gelir ve giderleri tek bir bütçede gösterilmiştir. 1874 yılında ikinci defa yayınlanan bütçe nizamnamesinden sonra 1876 yılında Meşrutiyet’in ilanıyla bütçe yapma hakkı Kanun-ı Esasî ile Meclis-i Mebusân ve Meclis-i Ayân’a verildi. Padişaha bütçeyi onaylama ve eski bütçenin bir yıl daha uygulanması yetkisi tanındı. Bütçe kelimesi de ilk defa Kanun-ı Esasî’nin 97. maddesinde kullanılmıştır.

1838 yılında Defterdarlık kaldıralarak Maliye Nezâreti kuruldu.

Tanzimat’ın ilanından 25 sene sonra klasik eyalet sistemi yerine yeni vilayet sistemine geçildi.

Roma, Sasanî, Bizans, Emevî, Abbasî, Selçuklu ve Memlûk Devletleri nüfus ve vergi sayımları
yapıyorlar, böylelikle ülkelerinin maddî imkânlarını tesbit ediyorlardı.

Osmanlılar, öncelikle tımar kesimini teşkilatlandırmak için yaptıkları ve tapu
tahrirleri de denen bu sayımları gelir kaynaklarındaki değişiklikleri izleyebilmek
için genellikle otuz yılda bir tekrarlardı

Merkez maliyesini gelir ve giderleri merkezî bütçeye yansıyan ve Bâb-ı defterî denen
ve Başdefterdâr tarafından yönetilen mâliye daireleri oluşturmaktadır. Bu teşkilatın
en üst makamı Başdefterdârlıktır. Başdefterdâr bugünkü yaklaşımla Maliye bakanlığına benzemektedir.

Gelir Kalemleri
1. Muhasebe-i evvel (Başmuhasebe),Cizye Muhasebesi,Haremeyn Muhasebesi,Haremeyn Mukâtaası

Gider Kalemleri

Küçük Ruznamçe,Süvari mukabelesi,Piyade mukabelesi,Yeniçeri kalemi

Üçüncü önemli gelir kaynağı, ‘avârız-ı divaniye’ veya kısaca ‘avârız’ denen olağandışı vergilerdir. Bunlar başlangıçta savaş harcamalarını finanse etmek için konmuş, 17. yüzyılın sonlarından itibaren olağan vergiler haline gelmişti.

Osmanlı maliyesi ilk dış borçlanma niyetlerini 1783 yılında  belli etmiştir

Meşrutiyet dönemine ait 11 mâlî yıla ait bütçe verisi yer almıştır