OSMANLI İKTİSAT TARİHİ - Deneme Sınavı - 14

Yüzyıl sonlarında ortaya çıkan Celali İsyanları ve levendlik hareketlerinin ortaya çıkardığı güvenlik problemi (bu yüzyıl için Rumeli bölgesi istisna olmak üzere) 19. yüzyıl sonlarına kadar devam edecek bir durgunluk ve kargaşa dönemini başlatmıştır. Benzer bir gelişme Batı Avrupa için de geçerlidir. 16. yüzyıl bir nüfus artışı, 17. yüzyıl da bir durgunluk dönemi olarak kabul edilir.

Doğru yanıt "A" şıkkı "Güvenlik problemi"dir.

19. yüzyıl Osmanlı kentinde dört toplumsal örgütlenme alanının belirleyici olduğu söylenebilir: Bunlar; Devlet örgütlenmesi, toplumun dini gruplar-mezhepler arasında örgütlenmesi, esnaf-ahi örgütleri (loncalar) ve mahalleler (sosyo-ekonomik ve dini açıdan homojen özellik gösteren komşuluk birimleri) dir.

Devletin göçebelere ilişkin genel politikası, onları iskân etmek olmuştur. Özellikle 17. yüzyılın sonlarından itibaren başlayan ve 18. yüzyıl boyunca yürütülen aşiretleri iskân siyaseti, kırsal kesimin yerleşim yapısının güçlendirilmesi bakımından önemlidir.

Yaylaklarda hayvancılık, kışlaklarda ise basit bitkisel tarım ile uğraşan konar-göçerler tımarlı reaya statüsünde sayılmışlardır. Yaylak ve kışlaklarının dahil
bulunduğu tımar veya vakıf arazisinde üretimlerinden toprak sahiplerine vergi
öderlerdi. Bu vergiler, âdet-i ağnâm, ağıl resmi, yaylak ve kışlak resmi, otlak resmi, çift resmi, dönüm resmi, arus resmi, yava (kaçgun) akçesi, bâd-ı heva gibi vergilerdi. Bir aşiret bazan müstakil bir vergi birimi teşkil eder vergileri voyvodalık şeklinde toplanırdı. Konar-göçerler madenlerle ilgili çeşitli işlerde, ayaklanmaların bastırılmasında, derbent ve geçitlerde diğer reaya gibi görev alırlardı.

İskânlar, serbest göçler ve sürgünler olarak iradi olup olmama bakımından iki usulle gerçekleştirilmiştir. Serbest göçler, Osmanlı Devleti’nin kurulup genişleme döneminde, özellikle Türkmen aşiretleri arasında varolan göç ve iskân şeklidir. Henüz yerleşik hayata geçmemiş bulunan aşiretler, yeni elde edilen topraklarda ortaya çıkan imkânları göz önüne alarak buralara gidip yerleşmektedirler.

Göçler önemli kişiler ve topluluklar düzeyinde iki ayrı nüfus grubu içinde ortaya çıkmışlardır. Bunlar;
1. Önemli kişiler
a. Âlimler-bürokratlar
b. Tüccarlar
c. Nüfuz sahipleri
d. Dervişler
e. Belirli Meslek Sahipleri
2. Topluluklar
a. Esirler
b. Müslüman Aşiretler
c. Gayrimüslim halk

Yerleşim bakımından toplumsal yapıda “yerleşik-göçebe” ayırımı söz konusudur. Yerleşikler köylü ve şehirli olarak iki ayrı grupta ele alınabilirler. Ancak yerleşim açısından toplumsal yapılanmada bir süreklilik görülmez. Göçebe toplulukların yerleşik hayata geçişleri kolaydır. Osmanlı Devleti, Selçuklu Devleti’nde olduğu gibi yerleşik hayatı öneren, göçebelerin yerleşik hayata geçişlerini kolaylaştıran ve hatta buna zorlayan bir politikanın takipçisi olmuştur.

Osmanlı toplum yapısında varolan sosyal gruplar yönetim bakımından yöneten (askerî)-yönetilen (reaya), hukukî açıdan hür-köle, dini bakımdan müslim-gayrımüslim, yerleşim açısından da yerleşik-göçer, ayırımına tabi tutulabilir.

Sosyal grup ilişkilerinde dönem içinde ortaya çıkan bir diğer gelişme de yeni dış pazarlar ve hammadde alanları bulmaya çabalayan sanayileşen Batı’nın Osmanlı Devleti’ne yönelik beklentilerinden kaynaklanmıştır. 1856 Islahat Fermanı, hemen ardından imzalanan Paris Anlaşması, 1868 yılında çıkarılan “Tebai Ecnebiyenin Emlake Mutasarrıf Olmaları Hakkında Kanun” ile yabancıların şehir ve kasabaların içindeki ve dışındaki köylerde Osmanlı tebasının tabi olduğu kanunlara tabi olmak kaydı ile mülk edinmelerine imkân verilmesi gibi gelişmeler sosyal grup ilişkilerinde yeni gelişmelere neden olmuştur.

Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemi olan 14. yüzyıla gelinirken Bizans’ın siya- sal-idari coğrafyasındaki küçülme ve ekonomik bakımdan durgunluğuna paralel olarak nüfusunda da sürekli bir azalma sözkonusudur. Bu dönemin süreklilik ar- zetmesinin gerisinde salgın hastalıklar, savaşlar, kıtlıklar gibi önemli sebepler var- dır. Haçlı seferleri ile Anadolu ve İstanbul’un yaşadığı istilalar bu durumun insan elinden kaynaklanan en önemli nedenidir.

9. yüzyılın ikinci yarısında, Kırım Savaşı (1854-56) ile başlayıp Osmanlı-Rus Savaşı (1877-78) ve Balkan Savaşları (1912) ile devam eden süreçte bir değişim göstermiştir. Kırım Savaşı ile başlayan trend Osmanlı-Rus Harbi ile yeni bir ivme kazanmıştır. Osmanlı-Rus Savaşı öncesi (toplam 40 milyon olduğu tahmin olunan Osmanlı Devleti) 13 milyon olan Türkiye nüfusu savaş koşullarının etkisi ile ortaya çıkan nüfus kayıpları göçlerle giderilmiş ve nüfus 20. yüzyılın başında önce 14,5 milyona ve 1914 yılında da 16 milyona yükseltmiştir. Kırım Savaşı’ndan I. Dünya Savaşı’na kadar geçen altmış yıl, % 35’lik bir nüfus değişimine karşılık gelmektedir. Bu artış aynı zamanda nüfusta yeni bir kompozisyon ortaya çıkarmıştır.

Bununla beraber Osmanlı Devleti daha kuruluşundan itibaren önemli miktarda gayrimüslim nüfus barındıran bir devlet olmuştur. Nitekim XVI. yüzyıl ortalarında, Kanuni Sultan Süleyman döneminde (Mısır, Irak ve Tuna ötesi bölgeler hariç, bugünkü Türkiye topraklarında), nüfu- sun % 41,1’i gayrimüslimdir.

Bozulus Türkmen grupları Maraş, Elbistan, Kadirli, Kozan bölgesinde ve kuzeyde Bozok (bugünkü Yozgat ili) ile Sivas eyaletini içine allan bölgeye yerleşmişlerdi. Benzer şekilde Sivas’ın batı, kuzey ve doğu taraflarında Ulu-Yörük Türkmenleri vardı. Dulkadirli Türkmenlerinden bir grup olan ve ifraz-ı Zulkadriye mukataası Türkmenleri olarak bilinen gruplar da Çukurova bölgesini mesken tutmuşlardı. Diyarbakır yöresi Bozulus Türkmenlerinin yoğun yerleşim bölgesiydi.

Klasik Osmanlı kentinin genel karakteri diğer İslam kentleri gibi dağılmaya değil de sıkışmaya dönük oluşudur. İçe doğru büyümeye meyyal olan Osmanlı kenti, bununla birlikte, örgütlenme biçimi ve buna uygun üretilen politikaların bir sonucu olarak durağan bir ölçeği de ifade ederler.

Osmanlı şehrinde oturanları birkaç zümreye ayırabiliriz. Bunların başında âyân ve eşraf vardır. İkinci zümreyi memurlar oluşturmaktadır. Sonra esnaf ve tüccar gelmektedir. Yine bir Osmanlı şehrinin oluşum ve gelişmesinde imâretlerin çok büyük yeri vardır. Bunlar, genellikle bir camiin etrafında oluşturulan medre- se, kütüphane gibi eğitim kurumlarıyla hastahâne, hamam, aşevi gibi çeşitli hayır kurumlarıdır. Bunlardan başka bu kurumları finanse etmek için vakıf olarak ku- rulan han, çarşı, fırın, değirmen, boyahâne, salhâne gibi kuruluşlar bir şehrin çe- kirdeğini teşkil eder. Bütün bunları bir İslâm şehrinin üç temel unsuru olan cami, çarşı ve medreseye indirgemek kabildir.

Osmanlı Anadolu ve Rumeli köyleri, ağırlıklı olarak “toplu köy” tiplemesine uygunluk gösterirler. Bunun yanında “dağınık köy”, “hat köyü” tiplerine de rastla- nır. Bu genellemeye rağmen, aynı ortak bir tipolojiye sahip olsalar bile bölgeden bölgeye bazı farklılıklar görülür. Bu farklılığın en büyük sebebi inşaatlarda kul- lanılan yapı malzemelerinin farklılığıdır. Bölgenin zenginliğine göre bazen ağaç, bazen taş, bazen de ikisinin karışımı yapılar görülmektedir.

Osmanlı Devleti’nin genel iskân politikasında, gerektiği kadar miktar ve vasıftaki nüfusun gerekli yerlerde bulunması hedefi vardır. Ancak uygulanan bu politika devlet sınırları içindeki bütün bölgeler için takip edilmiş bir politika değildir. Nüfuzunun sınırlı olduğu bölgeler için böyle bir politikası yoktur.

Bölgenin mevcut sistemle bütünleştirilmesi büyük bir hızla gerçekleştirilmiştir. Otuz yıl gibi kısa bir süre içinde Teselya (1386-87), Bulgaristan (1388), Makedonya (1371) ve Arnavutluk (1389) fetholunarak iskâna açılmış, yine kısa bir zamanda model aktarımı yapılmıştır. Müslüman nüfustaki artış ve bölgenin iktisaden bir canlılık dönemine girmesi birçok köyün kasabaya dönüşmesine neden olmuştur.

Osmanlı sisteminin bu ikinci dönemin ilerleyen asırları siyasal otorite kullanı- mında merkezin zaafiyet dönemidir. Özellikle taşrada ortaya çıkan resmi ve gayrı resmi yeni otorite kullanan güçler yerine göre bürokrasinin gücünü de kullanmış- lar, geçici olan bazı vergiler zaman içinde devamlılık kazanmış, bunların yanında tekâlif-i şakka adı verilen yasal olmayan vergiler de alınmaya başlanmıştır